7.3. Пул бозори. Биз пулга бўлган талаб ва таклифни бирлаштириб пул бозорини ва фоиз ставкасининг тенглигини аниқлашга ҳаракат қиламиз. Тўғри чизиқ шаклида берилган пул таклифи умумий ҳолда берилган. Яъни, пул-кредит ва молия ташкилотлари иқтисодиѐтни маълум бир миқдордаги пул ҳажми билан таъминлаб туради. Ресурслар ва маҳсулотлар бозорига ўхшаб пулга талаб ва таклиф тўғри чизиқларининг кесишиши мувозанат нуқтани билдиради. Бундай ҳолатда баҳо тенглиги бўлиб фоиз ставкасининг тенглиги ҳисобланади. Яъни, пулдан фойдаланганлик учун тўланган баҳодан иборатдир.
Уни содда кўринишда қуйидаги формула билан ифодалаш мумкин.
М х V = P х У :
Бунда: M - муомалага чиқарилган пул;
V - пулнинг айланиш тезлиги;
P - ЯММ дефлятори; У - реал ЯММ.
Ушбу айниятни пулнинг миқдорий назарияси тенгламаси деб айтилади. Унинг унг қисми (М+У) бу реал пул заҳирасининг таклифини, чап қисми (P+У) номинал ЯММ ифодалайди. Масалан, Иқтисодиѐтда 1000 бирлик пул муомалада бўлса, унда ҳар бир пул бирлиги йил давомида уч марта қўлданқўлга ўтса ѐки бир йилда 3 та биримга (олди-сотди) хизмат қилса (V), унда пул заҳираси таклифи реал ҳисобда 3000 га тенг (М+У). У мамлакатдаги битимларниниг умумий сонига, яъни номинал ЯММ ҳажмига (P+У) мувофиқ келиши мумкин.
Пул бозорида тенгликга эришилмаса нима бўлиши мумкин. Пул бозорида қандай қилиб тенгликга эришиш мумкин?
7.1-чизма.
7,5
5
150 200 250
Таклиф қилинган ва талаб қилинган пуллар миқдори (млрд. сўм)
Кейинги графикда кўринганидек пул таклифи 200 млрд. сўмдан 150 млрд. сўмга камайган бўлсин. Талаб қилинаѐтган пуллар миқдори таклиф қилинган пуллар миқдоридан 50 млрд. сўмга олдинги мувозанатга нисбатан кўп. Бундай ҳолатда одамлар ўзларида мавжуд бўлган молиявий активларни сотиш орқали мослаштиришга ҳаракат қилишади. Облигацияларни сотиш орқали пулга эга бўлиш бошқа бировлар учун пулни йўқотиш ҳисобланади.
Умуман 150 млрд. сўм Нақд пул мавжуд. Облигацияларни сотиш орқали жамоа бўлиб, кўп Нақд пулларга эга бўлиш бозорга облигациялар талабига нисбатан таклифни кўпайтиради ва уларнинг нархини туширади. Облигациялар нархининг пасайиши фоиз ставкаларини оширади. Масалан, минг сўмлик номинал қийматидаги облигацияни сотиш натижасида 50 сўмлик доимий фоизлар тўланса, йиллик ўртача фоиз ставкаси 5 фоизга тенгдир.
50 / 1000 = 5%
Облигациялар таклифининг кўпайиши натижасида облигациялар нархи 667 сўмга тушиб қолди дейлик. Облигацияларни сотиб олувчилар учун облигациянинг 50 сўмлик доимий фоиз ставкаси 7,5 фоизга тенг бўлади.
50 сўм / 667 cум = 7,5%
Графикдан кўриниб турибдики, 200 млрд. сўмлик пул таклифи давридаги 5 % ли фоиз ставкаси 150 млрд. сўмлик пул таклифи шароитида 7,5 % ошган. Фоиз ставкаларининг ошиши пулни сақлашдаги харажатларни оширади ва пул миқдорини камайтиради. Бошқача айтганда талаб қилинаѐтган пуллар 200 млрд. сўмдан 150 млрд. сўмга тушади. Шунга эътибор беришимиз керакки, 7,5 % ли фоиз ставкаси шароитида пулнинг талаби ва таклифи 150 млрд. сўмга тенглашади. Аксинча пул таклифи 200 млрд. сўмдан 250 млрд. сўмга кўпайтириш 50 млрд. сўмлик пулнинг ортиқчалигига олиб келади. Одамлар облигацияни кўпроқ сотиб олиш ҳисобига пулдан кутилишга ҳаракат қилишадилар. Айримлар томонидан пулнинг харажат қилиниши бошқа бировларнинг пулга эга бўлишидан иборатдир. Шунинг учун жамоа тариқасида облигацияларни кўп миқдорда сотиб олиш уларга бўлган талабни оширади ва нархнинг ошишига олиб келади. Облигациялар нархининг ошиши фоиз ставкаларини пасайтиради. Масалан, йиллик нормаси 50 сўмлик фоиз ставкасига эга бўлган облигациялар энди 2000 сўм бўлсин.
50 сўм/ 2000 cум = 2,5%
Юқорида кўриб ўтилган мулоҳазаларни умумлаштириб шундай хулосага келамизки, биринчидан облигациялар нархи ва фоиз ставкалари тескари боғлиқга эга, иккинчидан пул бозоридаги номувозанат ҳолат облигациялар нархининг ўзгаришига ва у орқали фоиз ставкасининг ўзгаришига, учинчидан фоиз ставкаларининг ўзгариши инсонларнинг пулни сақлашга тайѐрланишига таъсир қилади, тўртинчидан, инсонларнинг пулни сақлашга тайѐргарлигининг ўзгариши пул бозоридаги мувозанатни тиклайди ва бешинчидан мувозанатли фоиз ставкаси таклиф қилинаѐтган ва талаб қилинаѐтган пуллар миқдорини тенглаштиради.
Юқори даражали фоиз ставкаси инвестиция ва истеъмол харажатларини камайтиради ва аксинча фоиз ставкаларининг паст даражаси инвестиция ва истеъмол харажатларини оширади. Ушбу вазиятларнинг иккаласи ҳам ишлаб чиқариш, бандлик ва баҳо даражаларига таъсир этади.
