Kirisiw. Tiykarǵi bólim. T. Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında janapaylar

Ay, aw, a, á, o, dá janapaylarınıń mánisi ózleri dizbeklesip kelgen sózlerdiń yamasa gáplerdiń mánisine beyimlesip, olar ózgermeli boladı.

Shı/shi, shesh, ós, sa, sana, sańo, t.b. janapayları kóbinese buyrıq, ótinish mánisin bildiredi: Qáne, Volodiyajan, qalay qolǵa túsip qalǵanıńdı hám olardıń qolınan qalay qutılǵanıńdı aytıp ber-shi, - dep ótindi anası (Z.V.). Há, ǵarrı, shıǵós beri (Sh.S.). –Bárin bershesh, bárin (I.Q.). Atlardı aytqansha jalǵız janıńdı aytsańo! (K.S.). Qaydaǵını aytpa-sa! (G.E.).

Mıs/mis, mısh/mish, emish janapayları gáptiń keyninde bayanlawıshlarǵa qosılıp aytılıp, gápke kek etiw, mısqıllaw mánilerin beredi: Urıstan qorqadımısh (K.S.). Oǵan hesh adamnıń da kúshi jetpeydiemish (K.A.).

JUWMAQ

Qaraqalpaq prozasınıń rawajlanıwıwnda Ózbekstan qaharmanı, Ózbekstan hám Qaraqalpaqstan xaliq jazıwshısı Tólepbergen Qayıpbergenovtıń ornı ayrıqsha. Ol 1929-jılı 7-mayda Kegeyli rayonında házirgi Nókis rayonınıń aymaǵındaǵı Shortanbay awılında tuwılǵan. Jazıwshınıń shıǵarmaları 1950-jıllardıń ortalarınan baslap járiyalandı. Búgingi kúnge shekem jazıwshınıń qaraqalpaq hám basqa da tillerde 93 kitabı basılıp shıqtı. T.Qayıpbergeov «Ózbekstan(1993) hám Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı»(1974), «Ózbekstan qaharmanı»(2003)degen húrmetli ataqlarǵa iye.

Juwmaqlastırıp aytqanda jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenovtıń shıǵarmalarında janapaylar keń túrde qollanılǵan. Shıǵarmaların oqıy otırıp ondaǵı janapaylardıń geybirewleri awızeki stilge, birparaları jazba stilge tán qollanilǵanın kóriwimizge boladı. Bunday ózgeshelikler bolsa jazıwshınıń dóretiwshilik sheberliginen dep bahalaytuǵın bolsaq, onıń usı jeke dóretiwshilik sheberligi shıǵarmalarınıń sátli shıǵıwına alıp kelgen.

Shıǵarmalarında qollanılǵan janapaylar júdá ápiwayı tilde berilgen. Tariyxıy shıǵarmaları bolǵan «Maman biy», «Baxıtsızlar», «Túsiniksizler» shıǵarmalarında kóbirek awızeki stildegi janapaylardı ushıratatugın bolsaq, «Sekretar», «Sońǵı hújim», «Suwıq tamshı», «Uyqısız túnler» shıǵarmalarında jazba stilge tán janapaylardı kóriwimiz múmkin. Sebebi ondaǵı aytılajaq oy-pikirdiń mazmunı, ideyası, tárbiyalıq áhmiyeti júdá basım bolıp kelgen. Biz bul jumıstı úyrenip shıǵıw barısında janapaylardıń ádebiy tildiń kórkem elementi sıpatında kóre aldıq. Sebebi jazıwshı Tólepbergen Qayıpbergenov óz dóretiwshiliginde janapaylardan júdá ónimli hám sheber paydalana alǵan. Bul jazıwshınıń asa úlken talant iyesi ekenliginen derek beredi.

Kómekshi sózler óziniń leksikalıq mánisinen ayırılıp kómekshilik xızmetke kóshken sóz shaqaplarınıń bir túri. Kómekshi sózlerdińózine tán leksikalıq mánileri bolmaydı. Grammatikalıq tábiyatı hám qollanıw ózgesheligi jaǵınan olardıń ayırımları mánili sózlerdiń arasındaǵı hár túrli mánilik qatnaslardı beriw ushın qollanılsa, geyparaları sóz benen sózdi, sóz toparların, sonday-aq gáplerdiń araların baylanıstırıw ushın xızmet etedi. Al kómekshi sózlerdiń basqa bir toparıózi dizbeklesip kelgen sózge, sóz dizbegine, al geyde pútkil gápke hár túrli qosımsha máni berip keledi.

Janapaylar gáp ishinde ózi qatnaslı sózler hám gáplerge soraw, ayırıw-sheklew, kúsheytiw hám modallıq mánilerdi beredi. Usı sıyaqlıózgesheliklerine qaray:soraw janapayı, ayırıw-sheklew janapayı, kúsheytiw janapayı hám modallıq janapayı bolıp 4 túrge bólinedi.

Soraw janapaylarınıń mánisin ma/me (pa/pe, ba/be), she kómekshi sózleri bildiredi.

Ayırıw-sheklew janapaylarınıń toparın tek, ǵana, tek ǵana bolsa, gileń, gilkiy, ılgıy sıyaqlı kómekshi sózlerdiń toparı quraydı.

Anıqlaw janapayınıń toparın ǵoy, naǵız, dál kómekshi sózleri quraydı. Ku’sheytiw janapaylarınıń toparın da/de, hám, tap, aq, daǵı, dı/di kómekshi sózler quraydı. Modal mánili janapaylardıń toparın aw, ay, shı/shi, ós, shesh, sana, seńo, sa/se, dı/di, a, á, o, mıs/mis, mısh/mish, t.b. kómekshi sózler quraydı. Bul janapaylar gáptegi aytılǵan pikirge sóylewshiniń boljaw, ótiniw, tańlanıw, buyırıw, kek etiw, mısqıllaw, t.b. sıyaqlı subyektivlik qatnasların ańlatadı.

PAYDALANI’LG’AN A`DEBIYATLAR

1. DáwеnоvЕ. Kómеkshisózlеr. Nókis-1994.

2.BеkbеpgеnоvА.Qаpаqаlpаqtilindеgijаnаpаylаpdıńklаssifikаciyasıhаqqındа. Vеstnik-1992 №2.

3.BаskаkоvN.А. Kаrаkаlpаkskiyyazık II, Fоnеtikаimоrfоlоgiya, ch. I (chаstirеchiislоvооbrаzоvаniе). M., 1952, 414-523-bеtlеr

4. T.Qayıpbergenov. Shıǵarmaları 5-tom. Nókis-1980.

5. T.Qayıpbergenov. «Qaraqalpaqnama» Nókis-1998.

6. T.Qayıpbergenov. «Maman biy ápsanası» Nókis-1979.

7. T.Qayıpbergenov. «Baxıtsızlar», «Túsiniksizler» Nókis-1989

8. Ziyonet.uz