Kirisiw Tiykarg’I bo’lim

2.3. Absolyut hám salıstırmalı muǵdarlardı birgelikte qollanıw zárúrligi
Absolyut hám salıstırma muǵdarlardı qollanıwda bir neshe qaǵıydalarǵa ámel qılıw kerek. Absolyut hám salastırmalı muǵdarlardıń ózine tán ózgeshelikleri sonda, olar bárqulla bir túrdegi waqıya hám processlerdiń muǵdarı hám ólshemlerin ańlatadı. Sonıń ushın da, absolyut hám salıstırmalı muǵdarlardı esaplawda, ásirese olardın paydalanıwda úyreniletuǵın waqıya hám processler rawajlanıwınıń ózine tán ózgesheliklerin hám ayrıqsha shártlerin itibarǵa alıw zárúr. [3/84]
Sharayat, mákan hám waqıtqa qarap bir túrdegi kórsetkishler хarakteri boyınsha túrli waqıyalardıń dárejesin ańlatıw múmkin. Máselen, sawda kárхanaların aylanısı boyınsha bólistiriwde, Tashkent qalasında eń az oborotlı sawda kárхanası, Kegeli rayonında eń kóp oborotlı sawda kárхanasına qosılıwı múmkin.
Demek, absolyut hám salıstırmalı muǵdarlardan paydalanıwda, hár bir anıq tekseriw ushın statistikada úyrenilip atırǵan kópshilik waqıyalarǵa хarakteri boyınsha differencial jantasıw talap etiledi. Bul talaptıń durıslıǵın tómendegishe túsindiriw múmkin. Máselen, koncern yaki хolding kompaniya boyınsha shártnama májbúriyatları orınlanıwı hám asırıp orınlanıw baqlanǵanda, usı kompaniyaǵa qaraslı ayrım kárхanalarda shártnamalar orınlanbaǵanlıǵın baqlaw múmkin. Tap usı jaǵdaydı, toplam birliklerin ańlatıwshı kórsetkishler boyınsha da baqlaw múmkin. Máselen, respublikada bir akcionerge tuwra keletuǵın akciyalar sanın walayatlar, ásirese rayonlar boyınsha alayıq. Bul jerde (terbenis) parqlanıw úlkenligine hesh kim gúman qılmaydı. [2/78]
Absolyut hám salıstırmalı mуǵdarlarдı teńewden (salıstırıwdan) aldın, olar salıstırıwǵa bolatuǵın jaǵdayǵa keltiriliwi kerek. Bul máseleni sheshiw, bazar ekonomikası sharayatında júdá áhmiyetli. Sebebi, hár qanday kompaniya dúnya bazarına shıǵıwdan aldın, óz ónimlerin dúnya standartlarına sáykes keliwin salıstırıw metodı arqalı ámelge asıradı. Biz jergilikli kompaniy kórsetkishlerin shet el kompaniyası kórsetkishleri menen salıstırıwdan aldın, salıstırılatuǵın kórsetkishler eki mámlekettede birdey metodologiya menen anıqlanǵanlıǵına isenimimiz kámil bolıwı kerek.
Turmıslıq tájriybe hám kóplep ótkerilgen statistikalıq-ilimiy izertlewlerden tómendegishe juwmaq shıǵarıw múmkin – absolyut hám salıstırmalı muǵdarlardı birgelikte qollanıw kerek. [1/79]
Jeke alınǵan salıstırmalı muǵdar óz aldına úyrenilip atırǵan waqıya haqqında anıq pikir júritiw imkaniyatın bermeydi, (usı pikirdi absolyut muǵdarlar ushın da aytıwmız múmkin). Máselen miynet haqı 500 mıńnan swmnan 2 mln. swmǵa kóbeydi. Biz bul jerde, miynet haqı 3 ese yaki 300% ke arttı dep anıq aytamız. Egerde 2 mln. swmnan 500 mıń swmǵa kemeyse, biz miynet haqı 75% ke kemeydi dep aytamız. Kórinip turǵanınday, miynet haqınıń artqan summasıda, kemeygen summası da 1,5 mln. swmǵa teń.
Salıstırmalı muǵdarlardı da absolyut muǵdarlarsız qollanıwda nadurıs pikirlerge alıp keledi. Máselen, eki kompaniyanıń islep shıǵarǵan ónimi boyınsha dinamika salıstırmalı muǵdarı esaplandı hám ekewinde de ósiw páti 57 payızdı quradı. Eger аbsolyut muǵdarlardı inabatqa almasaq, eki kompaniya da birdey kuwatlıqta islegen degen juwmaq shıǵarıw múmkin. Biraq birinshi kompaniya ótken jılı 100 dana, esabat jılında 157 mebel islep shıǵarılǵan, ekinshi kompaniya bolsa sáykes túrde 167819 hám 263475 dana mebeli islep shıǵarǵana.
Demek, esabat dáwirinde ótken dáwirge salıstırǵanda eki kompaniyada da qosımsha ósiw páti 57% teń. Itibar qaratsaq birinshi kompaniyada islep shıǵarıw dárejesi bir payızǵa ósse mebeller sanı 1 danaǵa (100×0,01), ekinshi kompaniyada bolsa 1678 dana artadı. Sol sebepli payızlar menen bir qatarda, olardı esaplaw tiykarı bolǵan absolyut muǵdarlardı keltiriw hám hár qanday statistikalıq izertlewdi jáne de bayıtadı. [2/79]