Kirisiw Tiykarg’I bo’lim

I.1-sızılma. Statistikalıq kórsetkish quramlıq elementleri

Úyrenilip atırǵan obyekt hám onıń ózgeshelikleri kórsetkishtiń sıpat tárepin, san hám ólshew birligi onıń muǵdarlıq táreplerin belgileydi. Fazalıq shegaralar aymaq, tarmaq, shólkemlestiriw-huquqıy hám t.b. táriyplep shegaralaydı. Olar kórsetkishlerdiń sıpatınada hám muǵdarnada tiyisli.
Statistikalıq kórsetkishler tómendegi funkciyalardı orınlaydı:

• 
  úyrenilia atırǵan hádiyse hám processlerdi muǵdarlıq ańlatıw hám bahalaw, yaǵnıy ólshew funkciyası;
  
• 
  olardıń áhmiyetli táreplerine itibardı tartıw, júzeki táreplerin alıp taslaw, yaǵnıy ulıwmalastırıwshı funkciyası;
  

-hádiyseler ortasındaǵı óz-ara baylanıslardı хarakterlew hám nızamlıqlardı muǵdarlıq ańlatıw, yaǵnıy analitik funkciyası;

• 
  maǵlıwmatlardı kópshilikke usınıw (ǵalabalastırıw), yaǵnıy reklama funkciyası.
  

Statistikalıq kórsetkishler hár qıylı funkciyalardı orınlawı olardıń túrlerin bahalaydı. Statistikalıq kórsetkishler a) úyrenilip atırǵan hádiyselerdiń mazmunı boyınsha kólemli (sanlı) hám sıpat kórsetkishlerge; b) ulıwmalastırıw dárejesi boyınsha invidual hám ulıwmalastırıwshı kórsetkishlerge; v) processlerdi úyreniw хarakterine qarap bir momentli hám periodlı kórsetkishlerge bólinedi. [1/73]
II. Tiykarg’ı bo’lim
2.1. Absolyut muǵdarlar, olardıń tiykarǵı túrleri
Statistikalıq maǵlıwmtlardı toplaw (svodkalaw) nátiyjesinde úyrenilip atırǵan hádiyse hám processlerdiń kólemin, sanın, dárejesin júz beriw tezligin хarakterlewshi muǵdarlarǵa iye bolamız. Bunday muǵdarlar absolyut muǵdarlar dep ataladı. Mısalı Ózbekstan respublikasınıń territoriyası 447,2 mıń kv. km., хalqınıń sanı 33 mln. 900 mıń, mámleketimizde 3 mln. 460 mıń tonnadan zıyat paхta, 7 mln. 500 mıń tonnadan zıyat biyday jetistirildi. [3/83]
Social-ekonomikalıq hádiyse hám processlerdiń kólemi, sanı, muǵdarı hám dárejesin хarakterlewshi kórsetkishler absolyut muǵdarlar dep ataladı.
Absolyut muǵdarlar eki usılda anıqlanadı: baqlaw maǵlıwmatların jámlew hám arnawlı esaplaw jolı menen.
Toplam birlikleri baqlawdan ótkennen soń, olardı bir birine qossaq yaki ayırsaq toplam boyınsha qansha birlik baqlawdan ótkenliginiń guwası bolamız, yaǵnıy toplam birlikleri sanı anıqlanadı. Bunday kórsetkishler san muǵdarlar dep ataladı. Ayrım hádiyselerdiń jámi sanaw menen emes al ólshew jolı menen alınadı. Máselen dúkanlarda satılǵan tovarlar muǵdarı, qazıp alınǵan altın muǵdarı.
Bunday kórsetkishler mólsher muǵdarlar dep ataladı.
Absolyut muǵdarlar ańlatılıwına qarap jeke hám ulıwma muǵdarlarǵa bólinedi. Jeke absolyut muǵdarlar úyrenilip atırǵan ayrım birliklerin хarakterleydi.
Ulıwma absolyut muǵdarlar bolsa baqlanıp atırǵan toplamdı хarakterleydi. Ulıwma absolyut muǵdarlar baslanǵısh statistikalıq baqlaw materialların svodkalaw nátiyjesinde alınadı. Ulıwma absolyut muǵdarlar mánisi jaǵınan birdey bolǵan jeke absolyut muǵdarlardıń qosındısı bolıp, onı tómendegishe jazamız:
𝑛
𝐴𝑢𝑚 = 𝑎1 + 𝑎2 + 𝑎3+ … + 𝑎𝑛 = ∑ 𝑎𝑖
𝑖=1
A_um – ulıwma absolyut muǵdarlar; a₁+a₂+a₃+…+a_n jeke absolyut muǵdarlar;
Absolyut muǵdarlar naturada, shártli-naturada, pul hám kompleks ólshew birliklerinde kórsetiliwi múmkin. [1/74]
Natura ólshew birligi degende úyrenilip atırǵan hádiyseniń ishki qásiyetin kórsetiwshi awırlıq, uzınlıq, kólem hám basqa birlikler túsiniledi. Máselen, islep shıǵarılǵan kómir tonna, xalıq sanı –adam, egin maydanı –gektar , basıp ótilgen jol –kilometrlerde kórsetiledi.
Shártli natura birligi degende bir túrdegi tutınıw qunına iye bolǵan hádiyselerdi birdey birlikke keltiriwshi ólshew birlikler túsiniledi. Mısalı eki konserva zavodın alayıq. Olardıń hár bir 100 mıńnan bankadan konserva islep shıǵarǵan. Sırtqı kórinisten eki zavodta birdey ónim jetistirgen. Biraq konserva bankalardıń kólemi hár túrli bolıwı múmkin. Konserva sanaatında shártli belgi banka kólemi 353,4 sm. kub. etip qabıllanǵan. Biziń mısalımızda birinshi zavodta bankanıń kólemi 350 sm. kub., ekinshi zavodta 500 sm. kub. bulardı shártli bankalarǵa aylandırsaq: birinshi zavod ushın onıń sanı (350:353,4)×100=99 mıń. Ekinshi zavod ushın (500:353,4)=141 mıń. Demek aldınǵı juwmaq qáte bolmaqta, sebebi shártli natura ólshem birliginde esap-kitaplar ámelge asırǵanımızda ekinshi zavod birinshisine qaraǵanda 1,41 ese kóp ónim islep shıǵarǵan. [2/75]
Hár túrli hádiyselеrdi óz-ara salıstırıwda qıyınshılıqlar payda boladı. Bunday jaǵdayda hádiyselerdiń ulıwma muǵdarı pulda ólshenedi.
Bazı quramalı hádiyselerdi eki hám onnan artıq ólshew birlikleriniń óz-ara birikpesi menen xarakterlewge tuwra keledi. Máselen, júk transportınıń orınlaǵan jumısı - tonna/km (tasılǵan júk kólemi hám basıp ótilgen jol), jumıs waqtı - adamsaat yaki adam kúni (islegen kún yaki saat hám adamlar sanı), tutınılǵan elektr energiya kilovatt–saat (kilovatt hám saat) hám basqalarda kórsetiledi.
Solay etip, quramalı hádiyselerdi kórsetiwshi eki hám onnan artıq ólshew birlikleriniń óz-ara birikpesi statistikada kompleks ólshew birlikleri delinedi. [1/75]