|
Gu’l bolimlerinin jaylasiw orni
Bir qansha gullerde misali Kallikan ta’rizlilerdin kishi tuqimlasina bir talay magnoliyaliq gullerde ayrim ayiwtabanlilarda adonis yamasa pishiq shop boladi. Guldin barliq bolimleri oram bolip bir birine juda tig’iz taqalip turg’an spiral boylap jaylasqan boladi. Bunday guller atlistik yamasa spiral guller dep ataladi. Gulqorg’anin birdey bolimleri saqiynali bolip qalg’an bolimleri ataliq ha’m analiqlari bolsa spiral boylap jaylasqan bolsa bunday guller gemetiklik yamasa yarim shenberli gul dep ataladi. Jane, kem sanli usinday guller qatarina ayiwtaban, kalujnitsa caltha kapulnitsa trollius, tishqan quyriq, magnoliya ha’m lala teregi kiredi. Jabiq tuqimli osimliklerdin juda kopshiligi tsikli yamasa shenberli guller esaplanadi. Gullerdin hamme bolimi shenber yamasa spiral bolip jaylasqan. Bes shenberli ham tort shenberli guller juda kop ushiraydi. Bes shenberli gullerde misali piyaz gulliler, shinni gulliler, geran gulliler, beresk gulliler ha’m basqalarda bolg’anday eki apiwayi yamasa quramali gul ham eki quramali ginetsi shenberi bar. Tort shenberli guller iytju’zim gapzonon gulliler ham basqada gu’llerinde kobinshe androbseydin ekinshi shenberi rawajlanbag’an. Shenberlerdin’ kemeyiwi sogan shekem bariwi mumkin bul degeni bir shenber qaladi degeni misali ashiq tuqimli bir jinisli gullerde sonday boladi ekinshi tarepten shenber sanlarinin’ artip en kop degende 15ge shekem jetiwi mumkin.
Gu’lli osimliklerdin har qiylilig’i ekologiyaliq sharayatinin’ o;zgeriwi menen baylanisli. Olar million jillar dawaminda o’zgerip, janan ortaliqqa, sharayatqa beyimlesip barg’an. Sharayat ozgerewi menen osimliklerde jana ortaliqqa ta’n belgileri payda bolg’an h’am bul belgiler waqit o’tiwi menen a’ste – aqirin bekkemlengen. Natiyjede arnawli sharayatlarg’a beyimlesken jana osimlikler payda bolg’an. Jana sharayatqa beyimlese almag’an osimlikler jog’alip ketken.
Osimlikler sirtqi ortaliq sharayatina beyimlesip aste- aqrin quramalasip barip, olarda eki turli organlar payda bolg’an.
1.vegetativ organlar – latinsha << vegetatio>> so’zinen aling’an bolip, osiw, rawajlaniw degen manisti bildiredi. Osimliklerdin tamir, paqal, japiraqlari vegetativ organlari esaplanadi.
2. generativ organlar – latinsha << generate >> so’zinen aling’an bolip payda etiw, du,ziw degen manisti bildiredi. Generativ organlarg’a gu’l, miywe ha’m tuqim kiredi.
Gu’l jabiq tuqimli osimliklerdin jinisiy kobeyiw organi bolip, formasi ozgergen nart esaplanadi. Osimliklerdi sistematikaliq birlikke tiyisliligine qaray gu’lleri ha’r qiyli boladi. Gu’l osimliklerdin’ tirishiliginde u’lken ahmiyetke iye.
Gu’l – gul baldag’i, gu’l orni, gulqorg’an, ataliq ha’m analiqtan du’zilgen. Osimlilerdin guli nartqa gul baldag’i menen birigip turadi ha’m og’an gul baldag’i dep ataladi. Gu’l baldag’inin joqarg’i boliminde biraq keneygen jer – gu’l orni bar, onda gu’ldin barliq organlari jaylasadi. Gul baldag’i formasi ha’m olshemi menen bir- birinen pariqlanadi.
Tabiyatta gul baldag’i rawajlanbaytug’in jergilikli gu’llerde ushiraydi.
Gu’lkese – gu’ldi sirtqi ta’repten orap turatug’in qabat. Ol gu’lkese japiraqlarinan quralg’an. Gu’lkese ko’binese jasil ha’m basqa ren’lerde boladi.
Gu’ltaj – gu’ldegi gu’lkeseden ishte jaylasqan gu’lqorg’annin’ qabati. Ol gu’ltajjapiraqlar jiyindisinan ibarat. Gu’ltaj tu’rli ren’de boladi.
Ataliq – gu’lqorg’an ishinde jaylasqan en’ ahmiyetli bolegi. Ol eki bo’limnen : shanqaltadan ham ataliq sabag’inan.
Analiq – gu’ldin ortasinda jaylasqan en ahmiyetli bolimnen turadi. Ol 3 bolimenen turadi tuyinshe, moyinsha, awizshadan ibarat.
Tuyinshe – analiqtan keneygen tomengi bolimi. Onin ishinde tuqim burtigi jaylasqan. Tuyinsheden miywe payda boladi. Tuyinsheler guldin basqa ag’zalarina qarag’anda jaylasiwina qarap asting’i ustingi boladi. Du’zilisine qaray tu’yinshe bir ha’m kop uyali boladi.
Moyinsha – analiqtin ortang’i bolimi esapalanadi. Ol tuyinshe menen awizshani biriktirip turadi. Onin ishi gewek boladi.
Awizsha – analqitin en bas bolimi esapalanadi. Ol shanlardi uslaw ushin xizmet etedi.
Gulqorg’an – gul ashilg’ang’a shekem ataliq ha’m analiqlardi orap, sirtqi ta’sirden saqlap turadi. Ol apiwayi yamasa quramali boladi.
Gulqorg’an boleklerinin reni tiykarinnan birdey bolsa, ol apiwayi gulqorg’an dep ataladi. Apiwayi gulqorg’an jasil rende apiwayi yaki renli gultajdan ibarat boladi. Lala, tishqan shop, qurtqashashtin’ gu’li apiwayi boladi.
Eger gulqorg’an gulkeseshe ha’m gultajdan quralg’an bolsa, quramali gulqorg’an dep ataladi. Kopshilik osimliklerdin’ shiye, alma, shipovnik, almurt guli quramali gulqorg’anli boladi.
Gulqorg’an bolekleri qosilg’an yamasa qosilmag’an guller de boladi. Gulqorg’an bolekleri qosilg’an gullerge qoypashek, gernaygul,marmarak,guli ms boladi. Gulqorg’an bolekleri qosilmagan erkin gullerge osma, alma, ga’washa , lala, baysheshek ha’m basqa osimliklerdin gulleri kiredi.
Tabiyatta jane sonday gu’lli osimlikler de bar, olardin gulinin gulqorg’ani joq bolip ketken yamasa qabirshaqqa aylang’an. Bularg’a tal, terek, tut, g’oza siyaqlilar kiredi.
Gu’l kesasha ha’m gu’ltaj japiraqlari ha’m olardin’ waziypalari
Do'stlaringiz bilan baham: |
