Kirisiw tiykarg’I bo’lim

Mazmuni:

1. 
   KIRISIW
   
2. 
   Tiykarg’I bo’lim
   
   1. 
      Gu’lli o’simliklerdin’ bolimlerinin jaylasiw orni
      
   2. 
      Gu’l kesasha ha’m gu’ltaj japiraqlari ha’m olardin’ waziypalari
      
   3. 
      Tuqimlaniw protsessi
      

3. 
   Juwmaqlawshi bo’lim
   
4. 
   Paydalanilg’an a’debiyatlar
   

KIRISIW
Gu’lli osimliklerdin’ kelip shig’iwi haqinda hazirshe aniq mag’liwmat joq. Sog’an baylanisli, gu’lli o’simlikler qashan qayerde payda bolg’an ha’m en qadimgi gu’lli osimliklerdin’ dastlepki wakilleri qaysi osimlikler degen soraw tuwiladi. Bu’l pikirdi dalillewshi bir qansha dalliler bar. Demek, gu’lli osimlikler lizozoy erasinan trias dawrinde hatteki, pomozoy erasinin perm dawrinde payda bolg’an dep esaplaydi. Gu’lli osimliklerin’ kelip shig’iwina eki turli pikir bar.

1. 
   Manofilitik jol menen gu’lli osimlikler bir buring’i awladdan kelip shiqqan.
   
2. 
   Polifitik jol menen gu’lli osimlikler bir emes bir neshe buring’i awladdan kelip shiqqan.
   

Ingiliz botanigi R.Melvilla pikirinshe, gu’lli osimlikler devon dawrinde riniofitlerden kelip shiqqan. Bul protsess tuqimli paporotniklerg’a shekem pelmnin’ aqiri trisatin’ baslarina shekem dawam etken. Og’an Afrika, Antarktida, Qubla Amerika ha’m Avstraliya materikleri kirgen. Ulli rus botanigi A.L.Paxtadjan dastlepki gu’lli osimlikler Qubla ha’m Shig’is Aziyada payda bolg’an dep aytqan, sebebi en buring’i apiwayi du’ziliske iye bolg’an gu’lli osimlikler usi regionda ushiraydi. Amerikaliq alim Dj. Stebins pikrinshe’ dastlepki gu’lli osimlikler qurg’aq jerlerde tez osiwge iykemlesgen eki tuqim u’leslilerdi oz ishine aladi, bir tuqim u’lesliler suw ha’wizlerinde ha’m salma boylarinda osgen. Gu’lli osimlikler kopshilik alimlardin’ pikirinshe en apiwayi du’zilisge iye bolg’an puta ta’rizli ashiq tuqimlilardan kelip shiqqan. Poleozoy ha’m lizazoy erasinda osgen ashiq tuqimlilardin’ ayrim belgileri gu’lli osimliklerine uqsas bolg’an. Bul dalildi sol dawirge say bolg’an qazilma xalda tabilg’an materiallar tastiqlaydi. Dastlepki gu’lli osimliklertesikshelerden ibarat bolip, tiykarinan qirqqulaq lardin’ sporasina h’am tuqimli osimliklerdin’ shanina uqsas bo’lgan.
Dastlepki gu’lli osimliklerde yag’aniy hamme bir tuqim ulesli ham primitive apiwayi du’ziliske iye bolg’an. Bunnan 120 mln. Jil aldin osgen gu’lli osimliklerge shan 3 porali yamasa eki tuqim u’leslilerdikine uqsas bolg’an. Bunann 80-90 mln jil aldin jabiq tuqimli osimlikler jer juzin basip alg’an. Gu’lli osimlikler buring’i wakillerin aniqlaw ushin qazilma halinda tabilg’an tuqimli o’simlikler tiykar qilip aling’an ha’m olardin’ bir- biri menen baylanislig’i uyrenile baslag’an, natiyjede olardin’ filogeniyasi janede jaqsiraq uyreniw imkani jaratilg’an.
Qirqqulaqlar, sagovnikler ha’m qarayg’aylarg’a gu’lli o’simliklerge mas belgilerin koriw mumkin. Osimliklerdin filogeniyasin uyreniwde tuqimli paporotnik, benittetler h’am basqa iyne japiraqli osimliklerdin roli ahmiyetki iye. Sagovnikler menen qarag’aylardin’ ekilemshi juwanlasiwina iye ha’m tuqimlari arqali kobeyedi. Demek, ag’ashliqqa iye osimlikler 350 mln jil aldin payda bolg’an. Sagovnikler ha’m qarag’aylardin’ sirtqi korinisi uqsas bolsada kelip shig’iw jag’inan bir birinen adewir pariq qiladi. Misali sagovniklerdin’ shaqalari formasi ozgergen japiraq al qarag’aylardin’ shaqalari quramali du’ziliske iye sol sebebli bulardi analogik organlar dep ataydi.
1859 jil Ch.Darvinin’ tabiyiy tanlaw joli menen turlardin’ payda boliwi atli shig’armasi payda boliw menen alimlar evolyutsion sistema du’zilisi haqinda jumis baslag’an. Bul jumis penen ulli nemis botanigi A.Englaerkatta jumis islegen. Engler marfologik belgiler evolyutsiyag’a ayriqsha itibar qaratqan. Onin pikirinshe en apiwayi gu’ller gulqorg’ansiz ha’m bir jinisli bolg’an.

1.