Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

RADIACIYADAN ZI’YANLANI’W, BUNDAY QUBI’LI’SLARDI’N’ ALDI’N ALI’W HA’M BIRINSHI MEDICINALI’Q JA’RDEM KO’RSETIW
10.1. Wo’tkir ha’m wo’tlesken nur keselligi. Radiaciyadan ku’yiw.
Dushpan ta’repinen yadro qurali’ qollani’lg’an aymaqtag’i’lar hawani’n’ tolqi’n soqqi’si’, jaqti’li’q nuri’, wo’tip kiretug’i’n radiaciya ha’m wori’ndag’i’ radioaktiv za’ha’rleniw si’yaqli’ faktorlardan toli’g’i’ menen jaraqatlanadi’. Bunday aymaqqa yadro qurali’nan zi’yanlani’w woshag’i’, dep ayti’ladi.
Jaraqat jetkeriwshi tiykarg’i’ faktor hawani’n’ tolqi’n soqqi’si’ boli’p tabi’ladi’. Bunday tolqi’n ha’dden ti’sqari’ ko’p mug’dardag’i’ i’ssi’li’q ha’m qi’si’li’w ta’sirinin’ asti’nda yadro jari’li’w wo’nimleri ko’leminin’ tez u’lkeyip bari’wi’, keyin bolsa a’tiraptag’i’ hawa qatlami’n’i’n’ siyreklesip qali’wi’ni’n’ yesabi’nan payda boladi’. Hawa tolqi’n soqqi’si’ jari’li’w worayi’nan biraz ali’s arali’qtag’i’ imaratlardi’da wayran yetip, adamlardi’ jaraqatlawi’ mu’mkin.
Jaqti’li’q nuri’ni’n’ jaraqatlawshi’ ta’sirinin’ na’tiyjesinde adamlardi’n’ ko’p jeri ku’yip, ko’zleri zi’yanlani’wi’ mu’mkin. Ha’r qi’yli’ pana wori’nlar, ashi’q jerde bolsa arnawli’ kiyim ha’m ko’za’ynekler bunnan saqlani’wg’a ja’rdem beredi.
Wo’tip-kirip baratug’i’n radiaciya yadro jari’li’w zonasi’nan tarqalatug’i’n gamma-nurlari’ ha’m neytronlardi’n’ ag’i’mi’nan ibarat boli’p tabi’ladi’. Wolar bir neshe mi’n metrge tarqali’p, tu’rli wortali’qlarg’a kirip bari’wi’ ha’m atomlar menen molekulalardi’n’ ionlasi’wi’na sebep boli’wi’ mu’mkin. Gamma-nurlari’ menen neytronlar organizm toqi’malari’na kirer yeken, biologiyali’q proceslerde, organlar menen toqi’malardi’n’ funkciyalari’n joldan shi’g’aradi’, soni’n’ na’tiyjesinde nur keselligi payda boladi’.
Jerdegi topi’raq bo’leksheleri yadroaktiv atomlardi’ adsorbciyalap ali’wi’ni’n’ yesabi’na (hawa ha’reketi ta’repke qarap ju’rip baratug’i’n ha’m radioaktiv dep atalatug’i’n bulttan) jerler radioaktiv zatlar menen za’ha’rlenip qaladi’. Za’ha’rlengen jerde adamlar ushi’n qa’wip salatug’i’n tiykarg’i’ qa’wip, betta-gamma nurlari’ni’n’ si’rtqa ta’sir yetiwi ha’m yadro jari’li’wi’ wo’nimlerinin’ organizmnin’ ishine ha’m de dene terisine tu’sip qali’wi’ boli’p tabi’ladi’.
Xali’qqa toli’q jaraqat jetetug’i’n sharayatlarda wo’tkir nur keselligi a’meliy ta’repten ba’rshesinen ko’re ko’birek a’hmiyetke iye boladi’. Bunday keselliktin’ ha’wij ali’p bari’wi’ yeger ba’rshe organ ha’m sistemalardi’n’ funkciyalari’ni’n’ buzi’li’wi’na baylani’sli’ bolsada, worayli’q nerv sistemasi’ qan payda yetiw sistemasi’, asqazan-ishek joli’ni’n’ jaraqatlani’wi’ ba’rshesinen awi’r boladi’.
Wo’tkir nur keselligi adamg’a nur 1 Grey (Gi) den baslap (bul doza 100 rentken-R g’a ten’) birden ta’sir yetkende payda boladi’. Nur ta’sir yetip ati’rg’anda adam hesh na’rseni sezbeydi.
Nurdi’n’ birden ta’siri degende 4 sutkadan artpaytug’i’n waqi’t dawami’nda adamg’a bir ma’rte yaki bo’linip-bo’linip ta’sir yetip bari’lg’an nur dozasi’ tu’siniledi. Birden ta’sir yetken nur dozasi’ artqan sayi’n wo’tkir nur keselligi awi’rlasi’p bara beredi. Qa’steliktin’ awi’rli’g’i’ nur ta’sir qi’lg’an denenin’ u’lken-kishiligine ha’m woni’n’ qaysi’ bo’limi nur ta’sirine ushrag’ani’na da ko’p ta’repten baylani’sli’. Adamni’n’ pu’tkil denesine si’rttan bir ret tegis ta’sir ko’rsetken nur dozasi’ni’n’ u’lken-kishiligine qarap, wo’tkir nur keselliginin’ to’rt da’rejesi aji’raladi’: 1–2 Gi dozadag’i’ nurlar ta’sir yetkende payda bolatug’i’ jen’il, 2–4 Gi de ten’ dozadag’i’ nurlardi’n’ ta’sirinen ju’zege keletug’i’n wortasha awi’r, 4–6 Gi dozadag’i’ nurdan payda bolatug’i’n awi’r, 6 Gi den arti’q dozadag’i’ nur tas’irinen keyin baslanatug’i’n ju’da’ awi’r nur keselligi.
Wo’tkir nur keselliginin’ wo’tiwinde to’rt da’wir aji’raladi’: birlemshi nur reakciyasi’ da’wiri, jasi’ri’n da’wiri, haqi’qi’y klinikali’q ko’rinistegi da’wiri (kesellik ha’wijge minetug’i’n da’wir) ha’m tikleniw (kesellik aqi’betleri) da’wiri.
Birlemshi nur reakciyasi’ da’wiri ta’sir yetken nur dozasi’ni’n’ u’lken-kishiligine qarap, tikkeley nur tiygeninen yaki 1–10 saat wo’tkennen keyin baslanadi’ ha’m bir neshe saattan tap yeki-u’sh ku’nge shekem dawam yetedi. Bul da’wir adamni’n’ taqatsi’zlani’p, qi’zba boli’p ju’riwi, uli’wma din’kesi quri’wi’, ju’regi ayni’p qaytari’wi’, basi’ awi’ri’wi’, dene temperaturasi’ni’n’ ko’terilip ketiwi menen si’patlanadi’. Zi’yanlang’an adamda ruwxi’y xi’zmet sezilerli da’rejede qozg’ali’p turg’ani’nan keyin pa’sen’lap turi’ladi’.
Jasi’ri’n da’wiri birlemshi nur reakciyasi’ni’n’ belgileri jog’ali’p ketken waqi’ttan baslanadi’. Zi’yanlang’an adamni’n’ sezim-ruwxiyati’ jaqsi’lani’p qaladi’. Wol uli’wma din’kesizlik ha’m ishteydin’ to’menliginen, bazi’da birden ishi wo’tip turi’wi’, uyqi’ buzi’lg’ani’nan nali’ydi’. Jasi’ri’n ta’sir da’wiri bir neshe ku’nnen tap yeki to’rt ha’ptege shekem dawam yetedi.
Wo’tkir nur keselliginin’ ha’wijge mingen da’wiri ba’rshe belgilerdin’ ma’lim boli’p turi’wi’ menen si’patlanadi’. Zi’yanlang’an adamda ja’ne bas awi’ri’wi’, uyqi’si’zli’q, ju’rek ayni’wi’ payda boli’p, uli’wma din’kesizlik ku’sheyip baradi’, qarni’nda qatti’ awri’w payda boli’p, asqazan-isheklerdin’ jumi’si’ buzi’ladi’. Dene temperaturasi’ 38–40⁰ C g’a shekem ko’teriledi ha’m uzaq mu’ddet usi’nday boli’p turadi’. Ish biraz wo’tip turatug’i’n bolg’ani’ ushi’n organizmnen din’ke ketedi. Adam denesinde ha’m ko’rinip turatug’i’n silekey perdelerinde noqattay ha’m biraz irirek birtalay qan talasi’wlar payda boladi’, ishki organlardan: wo’kpe, asqazan-isheklerden, bu’yreklerden qan ketip turi’wi’ mu’mkin. Ko’binese nekrotikali’q angenalar, pnevmaniyalar, wo’kpe abscesleri ha’m uli’wma qan buzi’li’wi’-sepsis ko’rinisinde infekciyali’q aqi’betler baslanadi’.
Tikleniw da’wirinde qan ketiwi, kemeyip, ishtey jaqsi’lani’p qaladi’, temperatura wo’z qa’lpine keledi. Adamni’n’ uli’wmali’q awhali’ jaqsi’lani’p, dene awi’rli’g’i’ arti’p baradi’.
Ayri’m dene bo’limlerine u’lken dozadag’i’ nurlar ta’sir yetkeninde, jergilikli radiaciyali’q jaraqatlar payda boli’wi’ mu’mkin, radiaciyadan ku’yiw dep usi’g’an ayti’ladi’. Bunday jaraqatllar wo’tip, kirip bari’wshi radiaciya ta’sir yetkeninde ha’m radioaktiv zatlar terige tu’sken bolsa, denege juqqani’nan keyin da’slepki saatlardi’n’ wo’zinde teriden ketilmeytug’i’n bolsa, soni’n’ na’tiyjesinde de payda boli’wi’ mu’mkin.
Denenin’ ha’r qanday jerine ta’sir yetken nur dozasi’ni’n’ u’lken-kishiligine qarap, radiaciyadan ku’yiwdin’ jeni’l, wortasha, awi’r ha’m ju’da’ awi’r da’rejeleri aji’rati’ladi’. Bular teri ha’m ishkeridegi toqi’malardi’n’ ha’r qi’yli’ da’rejede jaraqatlani’wi’ menen si’patlanadi’.
Adamg’a uzaq mu’ddet dawami’nda kishi-kishi dozalarda nur ta’sir yetip turg’ani’nda xronikali’q nur keselligi payda boladi’. Woni’n’ qalay wo’tiwi ta’sir yetken ba’rshe nur dozasi’na ha’m sol dozani’n’ organizmge qay ta’rizde bo’liniwi, ba’rshe organ ha’m de sistemalardi’n’ funkciyasi’ni’n’ qanday da’rejede buzi’li’wi’na baylani’sli’ boladi’. Xronikali’q nur keselliginin’ da’slepki belgileri adamni’n’ sa’l na’rsege sharshaytug’i’n, qi’zba boli’p qali’wi’, miynet qa’bileti pa’seyip, yeslewinin’ jamanlasi’wi’ ha’m uyqi’ buzi’li’wi’ boli’p tabi’ladi’. Keyin ala asqazan-isheklerdin’ jumi’si’ni’n’ buzi’li’p, tis yetlerinen, muri’nnan qan kelip turadi’, su’yeklerde awi’ri’w payda boladi’.
Yadro qurallari’nan ziyanlang’an woshaqlarda jaraqatlawshi’ bir neshe faktorlardi’n’ birgelikte ta’sir ko’rsetiwinin’ na’tiyjesinde aralas jaraqatlar: ha’r qi’yli’ ta’rizde birge qosi’lg’an travmalar, jaralar ha’m nur keselligi payda boli’wi’ mu’mkin.