Kirisiw Radiyciyanin’ insan denesine ta’siri, nurlani’w dozasi’, dozani’n’ quwati’ ha’m o’lshem birligi haqqi’nda uli’wma tu’sinik

Wo’lshew kestesi

Diapazonlar	Wo’lshegish pultindegi halatlar	Wo’lshegish a’sbap shkalasi’	Wo’lshew birligi	Yen’ joqari’ wo’lshew
I	x 200	0—200	mr/s	5—200
II	x 1000	0—5	mr/s	500—5000
III	x 100	0—5	mr/s	50—500
IV	x 10	0—5	mr/s	5—50
V	x 1	0—5	mr/s	0,2—5
VI	x 0,1	0—5	mr/s	0,05—0,5

A’sbapti’ iske tayarlaw, woni’n’ is rejimin wo’zgertiw ha’m jumi’sqa qanshelli jaramli’ yekenligin tekserip ko’riwden ibarat. A’sbapti’ iske tayarlawda woni’ jaylasqan quti’si’nan ali’w, a’sbapti’ wo’lshew, pultin ha’m zondi’n qabi’nan shi’g’ari’w ha’m de si’rtqi’ ta’repin ko’zden wo’tkerip wonda zi’yanlang’an wori’nlardi’n’ bari’-joqli’g’i’n ani’qlaw za’ru’r. Sonnan keyin telefonlar tutasti’ri’ladi’. Diapazonlardi’n’ tutasti’ri’wshi’si’ «qosi’w» (выкл) halati’na qoyi’ladi’, «реж» tutqasi’ bolsa saat tilinin’ bag’i’ti’ni’n’ kerisine, aqi’ri’na jetkenshe buri’ladi’. Korrektordi’n’ ti’g’i’ni’ burag’i’sh (отвђртка) penen burap ali’nadi’ ha’m mikroampermetr мili mexanikali’q usi’lda nolge ji’lji’ti’ladi’.

A’sbapti’n’ iske qanshelli jaramli’ yekenligi «x 200» diapazonnan basqa barli’q diapazonlarda qabi’ qaqpag’i’n bekkemlengen qadag’alaw radioaktiv preparati’ni’n’ ja’rdemi menen tekseriledi. Buni’n’ ushi’n zond ekrani’. «B» jag’dayda keltiriledi. Qorg’ani’w plastinkasi’ wo’z ko’sherinin’ a’tirapi’nda aylandi’ri’li’p, baqlaw radioaktiv preparat ashi’ladi’. Zondti’n’ tayani’sh si’zi’qlari’ radioaktiv preparat tesigi aldi’nda turatug’i’n yetip wornati’ladi’. Sonnan keyin pereklyushatel izli-izinen «x1000», «x100», «x 10», «x 1», «x 0,1» jag’daylari’na qoyi’li’p, mikroampermetrdin’ ko’rsetiwleri baqlanadi’ ha’m telefonlardi’n’ shi’ri’ldaw dawi’slari’n’ yesitiliw-yesitilmewine qulaq sali’p ti’n’laydi’.
Mikroampermetrdin’ strelkasi’ alti’nshi’ «x 0,1» ha;m besinshi «x 1» diapazondag’i’ shkaladan wo’tip ketiwi ha’m to’rtinshi diapazon «x 10» da awi’wi’ kerek. U’shinshi «x 100», ha’m «x 1000» diapazonlari’nda qadag’alaw perparati’ri’ni’n’ aktivligi jetkilikli bolmag’anli’g’i’nan mikroampermetrdin’ mili awmasli’gi’ da mu’mkin.
Telefonnan yesitiletug’i’n shi’ri’ldaw dawi’si’ ha’m mikroampermetrdin’ tiyisli ko’rsetpeleri a’sbapti’n’ iske jaramli’ yekenligin bildiredi.
Wo’lshew-wo’tkeriw. Wori’ndag’i’ bos rentgen saatqa shekem bolg’an radiaciya da’rejeleri yekinshi «x1000»diapazonda, bes rentgen saattan arti’q radiaciya da’rejeleri bolsa birinshi «x200» diapazonda wo’tkeriledi.
Radiaciya da’rejelerin wo’lshew ushi’n a’sbap moyi’ng’a lenta ja’rdeminde jerden 0,7—1,0 m ba’lentlikte turatug’i’n yetip asi’ladi’. Zondti’n’ ekrani’ «G» jag’dayi’na qoyi’ladi’. Diapazonlardi’n’ jalg’awshi’si’ «x200» ja’gdayi’na qoyi’ladi’, mikroampermetrdin’ ko’rsetkishleri to’mengi (0—200) shkaladan ani’qlanadi’. Yeger mikroampermetrdin’ ko’rsetkishleri 5r (r/ saattan kishi bolsa, mikroampermetr uli’wma ko’rsetpese) diapazonlardi’n’ jalg’awshi’si’ «x1000» jag’dayi’na wo’tkeriledi ha’m mikroampermetrdin’ ko’rsetkishleri joqarg’i’ shkaladan ani’qlanadi’.
Birinshi diapazonda wo’lshew waqti’nda ionlawshi’ nurlardi’ wo’lshew pultinin’ gaz-razryad yesaplag’i’shi’, yekinshi diapazonda wo’lshewde bolsa zondti’n gaz-razryad yesaplag’i’shi’ qabi’l yetiledi. Sol sebepli wori’ndag’i’ radiaciya da’rejelerin wo’lshewde zond quti’g’a jaylasti’ri’li’p qoyi’li’wi’ kerek. Bul halda wo’lshew pultinin’ ha’m zondti’n’ gaz-razryad shhyotchikleri jerden birdey arali’qta turadi’ ha’m wo’lshemler sharayati’ birinshi diapazonda da, yekinshi diapazonda da birdey boladi’.
Mikroampermetrdin’ joqarg’i’ shkalasi’ mr/saat yesabi’nda da’rejelengen, biraq wori’nni’n’ radiaciya da’rejelerin yekinshi diapazonda wo’lshewde mikroampermetrdin’ ko’rsetiwin tuwri’dan-tuwri’ r/saat yesabi’nda ani’qlaw mu’mkin. Bunda hesh qanday qa’te bolmaydi’, sebebi, yekinshi diapazonani’n’ ko’beytiwshisi —1000; (1000 m/saat, 1 r/saat).
Jeke qurami’ni’n’ mal-mu’lk, suw ha’m basqalardi’n’ radioaktiv za’ha’rlengenliginin’ da’rejesi pereklyushateldin’ «x1000», «x100», «x10», «x1», «x0,1» jag’daylari’nda wo’lshenedi. Ko’rsetpeler mikroampermetrdin’ joqarg’i’ shkalasi’nan ani’qlani’p, diapazonlardi’n’ jalg’asti’ri’wshi’si’ni’n’ jag’dayi’na muwapi’q koefficentke ko’beytiledi.
Wo’lshemler wo’tkeriw ushi’n zond qabi’nan ali’nadi’ ha’m tutqag’a uzayti’w shtangasi’ bekkemlenedi. Radioaktiv za’ha’rleniw da’rejesi ani’qlani’wi’ kerek bolg’an obiektten 15—20 m ari’da gamma-fonni’n’ mug’dari’ wo’lshenedi (gamma-fon wori’nni’n’ radioaktiv za’ha’rlengenliginen kelip shi’g’adi’). Bul waqi’tta zond jer u’tinen 0,7—1,0 m ba’lentlikke turi’wi’ kerek. Sonnan keyin zond tekserilip ati’rg’an obiekte keltiriledi. Zond tirepberdileri menen obiekt arali’g’i’ 1,0—1,5 sm bol’iwi’ kerek.
Diapazonlar jalg’awshi’si’ «x1000» jag’dayg’a qoyi’ladi’. Telefonlarda yesitilip ati’rg’an shi’ri’ldaw dawi’si’nan yaki mikroampermetr ko’rsetkishinin’ arti’p bari’wi’nan yen’ joqari’ za’ha’rlengen jer tabi’ladi’. Zond obiekttin’ yen’ joqari’ za’ha’rlengen jeri duri’slani’p, mikroampermetrdin’ joqari’ shkalasi’nan ko’rsetkishler ani’qlanadi’ ha’m bul ko’rsetkishler 1000 g’a ko’beytiriledi.
Yeger sol diapazonda mikroampermetr hesh na’rseni ko’rsetpese, diapazonlar jalg’awshi’si’ izli-izinen «x100», «x10», «x1», «x0,1» ja’g’daylari’nda mikroampermetr mili awi’p baslang’ani’nsha wo’tkerilip bari’ladi’. Mikroampermetrdin’ ko’rsetiwlerinen gamma-fonni’n’ ma’nisleri ayi’ri’p taslanadi’. Yeger gamma-fon za’ha’rlengenliktin’ jol qoyi’latug’i’n wo’lsheminen 10 % kem bolsa, woni’ yesapqa almasa da boladi’. Adamlardi’n’ radioaktiv za’ha’rlengenlik da’rejesin wo’lshewde denenin’ ashi’q jerlerine wo’z aldi’na itibar beriledi.
RUQSAT ETILGEN NURLANI’W DA’REJESI

q/s	Wori’nlar	Da’rejenin quwati’, mp/saat
1	Adam denesi	50
2	Šshki kiyim	50
3	Gazden qorg’ani’w ni’qabi’ni’n’ beti	50
4	Kiyim-kenshek, ayaq kiyimi, jeke qorg’ani’w qurallari’	50
5	Haywanlar denesi	50
6	Texnika	200

Suwdi’n’ radioaktiv za’ha’rlengenlik da’rejesin ani’qlawda wonnan 1,5 yaki 10 l (bir shelek) ko’lemde u’lgi ali’nadi’. A’sbap suw betine parallel jag’dayda 0,5—1,0 sm ba’lentlikte tuti’ladi’ ha’m mikroampermetrdin’ ko’rsetiwleri joqari’da ko’rsetilgendey ani’qlanadi’.
Suyi’q ha’m asi’g’i’s awqat wo’nimlerinin’ radioaktiv za’ha’rlengenlik da’rejesi de tap usi’nday jol menen wo’lshenedi. Texnikani’n’ radioaktiv za’ha’rlengenlik da’rejesin wo’lshewden birinshi na’wbette adamlar tikkeley jantasatug’i’n jerler tekseriledi.
Radioaktiv zatlar menen za’ha’rlengen aymaqta islewshilerdin’ si’rtqi’ nurlani’w dozalari’ komplektlerindegi jeke dozimetr qurali’nda wo’lshenedi.
DP-22 ha’m jeke dozimetrlerdin’ komplekti ZD—5 zaryadlaw quri’lmasi’nan ha’m individual ra’wishte paydalani’latug’i’n tikkeley ko’rsetiwshi 50 dana DKP—50 A dozimetrinen ibarat boladi’.
DKP—50 A dozimetrleri gamma-nurlari’ni’n’ dozalari’n radiaciya da’rejeleri 0,5 ten 200 r/saatqa shekem bolg’an halda 2 r. den 50 r. ge shekem diapazonda wo’lshew imkaniyati’n beredi. A’sbapti’n’ ko’rsetiwleri dozimetrde jaylasqan ha’m rentgen yesabi’nan da’rejelengen shkaladan ani’qlanadi’. Komplekttin’ jaylasatug’i’n quti’si’ menen birgeliktegi awi’rli’g’i’ 5 kg. Dozimetrdin’ awi’rli’g’i’ 32 grammnan aspaydi’. 30 saat toqtawsi’z islew imkaniyati’na iye.
Tikkeley ko’rsetiwshi DKP—50 A dozimetrinin’ islew principi. Avtorushka formasi’nda islengen dozimetr ionlawshi’ a’sbap boli’p, adam qabi’llag’an si’rtqi’ nurlani’w dozasi’nan jeterli da’rejede ani’q tabi’wg’a imkaniyat beredi. Jumi’s waqti’nda dozimetr kiyiminin’ kisesine tag’i’p ju’riledi.
Dozimetr — syuraluminiy korpustan, si’rtqi’ elektrodtan (bul korpusqa kondensatorli’ ionlawshi’ kamera jaylasti’ri’lg’an), elektroskop, yesap ju’rgiziw mikroskopi’, zaryadlaw bo’liminen ibarat. Kamerani’n’ ishki elektrodi’ni’n’ rolin iyilgen alyumin sterjen wo’teydi. Dozimetrdin’ tiykarg’i’ bo’limi kishi gabaritli ionlaw kamerasi’ boli’p, wog’an elektroskopli’ kondensator jalg’ang’an. Elektroskop ishki elektrodti’n’ iyilgen bo’limi (tutqi’sh) menen wog’an bekkemlengen vizir talshi’g’inan (ha’reketshen’ elementten) payda boladi’.
Korpusti’n’ aldi’n’g’i’ bo’liminde 90 yese u’lkeytip beriwshi yesap ju’rgiziw mikroskop jaylasqan, bul mikroskop okulyar «x13», obiektiv «x16» ha’m shkaladan ibarat. Shkalada 25 bo’limde bar. Ha’r bir bo’linbenin’ quni’ 2 r g’a ten’. Shkala ha’m okulyar figurali’ gayka menen bekkemlengen.
Korpusti’n’ keyingi bo’leginde dozimetrdi zaryadlaw bo’limi turadi’, dozimetrdi zaryadlaw bo’legi diafragma 8 den ibarat, diafragmani’n’ qozg’ali’wshi’ kontakti’ni’n’ shti’ri’ 7 boladi’. Qi’si’lg’anda shti’r ionlaw kamerasi’ni’n’ ishki elektrodi’ menen tutasadi’. Jazdi’ri’p jibergenimizde kontakt shtiri’n diafragma da’slepki jag’dayg’a qaytaradi’. Dozimetrdin’ zaryadlaw bo’limin qorg’aw tap pataslani’wdan saqlap turadi’. Dozimetr kiyimnin’ kisesine prujinali’ tutqi’sh penen qi’si’p qoyi’ladi’.