|
6.6. Radiaciyali’q (nurlani’wdi’ ani’qlawshi’), ximiyali’q razvedka (izlew) ha’m dozimetriyali’q (radioaktiv nurlani’w da’rejesin wo’lshew) baqlawshi’ a’sbap-u’skeneleri
Ionlawshi’ nurlardi’ tabi’w ha’m wo’lshewdin’ tiykargi’ metodlari’ - fotografiyali’q, ximiyali’q cintilyaciyali’q ha’m ionizciyali’q usi’llari’ yesaplanadi’. Ionizaciyali’q metod zatlardi’n’ atamalari’ni’n’ ionlani’wshi’ nurlardi’n’ ta’siri asti’nda ionlasi’wi’nan paydalani’wi’na tiykarlang’an, zatlarg’a ionlawshi’ nurlardi’n’ tas’iri na’tiyjesinde elektr ta’repten neytral atomlar bo’leklenedi ha’m ionlar payda boladi’. Yeger nur jawdi’ri’latug’i’n zatqa elektrodlar jaylasti’ri’li’p, bul elektrodlarg’a turaqli’ tok dereginen kernew jiberilse, ionizaciyali’q tok payda boladi’. Ionizaciyali’q metod tiykag’i’ metod boli’p, wonnan ha’zirgi waqi’tta barli’q dozimetriyali’q a’sbaplarda paydalani’ladi’.
Wori’nlarda radiarsiya da’rejelerin ha’m ha’r qi’yli’ na’rselerdi’n’ radioaktiv zatlar menen za’ha’rleniwshilik da’rejesin wo’lshew ushi’n qolani’ladi’. Derlik ba’rshe dozimetriyali’q a’sbaplar qabi’l yetiwshi quri’lma (nurlani’w detektorlari’), elektr sxemasi’, wo’lshew a’sbabi’, kernewdi wo’zgertiwshi quri’lma ha’m ta’miyinlewshi tok dereklerinen ibarat.
Qabi’l yetiwshi quri’lmada, basqasha aytqanda detektorda, ionlawshi’ nurlardi’n’ ta’siri asti’nda ionizaciyali’q tok payda boladi’. Elektr sxemasi’ ionizaciyali’q tokti’ ku’sheytedi ha’m wo’zgertedi, ionizaciyali’q tok bolsa ju’da’ kishi ha’m woni’ tikkeley wo’lshew qi’yi’n boladi’.
Ku’sheytirilgen ha’m wo’zgertilgen ionizaciyali’q tok dozimetriyali’q a’sbapti’n’ mikroampermetri menen wo’lshenedi. Mikroampermetr shkalasi’ adamda, radiaciya da’rejesinin’ yaki radioaktiv za’ha’rleniw da’rejesinin’ wo’lshem birikpeleri yetip da’rejelengen bazi’ mikroampermetrlerdin’ shkalalari’ yeki wo’lshem birlikleri da’rejelengen boladi’.
Kernewdi wo’zgertkish ko’pshilik dozimetriyali’q a’sbaplardi’n’ detektori’n ha’m elektr sxemasi’ni’n’ islewi ushi’n za’ru’r bolg’an da’rejege shekem ko’terilip baradi’. Dozimetriyali’q a’sbaplarda tok penen ta’miyinlew derekleri si’pati’nda qurg’aq galvanikali’q elementler ha’m batareyalar paydalani’ladi’.
Ionlar kamerasi’ hawa tolti’ri’lg’an jabi’q i’di’s boli’p, bul i’di’sqa bir-birinen izolyaciya yetilgen yeki elektrod wornati’lg’an. Ionlaw kamerasi’ plastmassa yaki alyuminiydin’ yeritpesinen islengen korpustan ibarat boli’p, bul korpusti’n’ ishki ta’repi tok wo’tkeriwshi zat (akvodat) qatlami’ menen qaplang’an. Tok o’tkiziwshi qatlami’ wo’zek penen birge kamerani’n’ won’ elektrodi’ boladi’. Teris elektrod wazi’ypasi’n metall halda wo’teydi. Halqadan wo’tiw izolyatori’ arqali’ si’m shi’g’ari’lg’an. Bunday kamera tek gramma-nurlari’n g’ana ko’rsetedi. Beta-nurlardi’ ko’rsetiw ushi’n paydalani’latug’i’n ionlaw kameralari’nda kirgiziw tesigi boladi’.
Islep turg’an kamerani’n’ elektrodlari’na turaqli’ tok dereginen kernew beriledi, sonli’qtan woni’n’ elektrodlari’ni’n’ arasi’nda elektr maydani’ payda boladi’. Yeger ionlawshi’ nurlar bolmasa, kamera shi’nji’ri’nda tok bolmaydi’, sebebi hawa ju’da’ jaqsi’ izolyator boli’p tabi’ladi’. Ionlawshi’ nurlardi’n’ ta’siri asti’nda hawani’n’ bazi’ molekulalari’ni’n’ elektronlari’n joq yetip, won’ zaryadli’ ionlarg’a aylanadi’.
Elektr maydani’ni’n’ ta’siri asti’nda ionlar ha’m elektronlar belgili ta’repke baradi’: won’ zaryadli’ ionlar teris elektrod ta’rep, teris zaryadli’ elektronlar bolsa won’ elektrod ta’repke baradi’. Buni’n’ na’tiyjesinde kamera shi’nji’ri’nda ionizaciyali’q tok payda boladi’.
Gaz—razryad yesaplag’i’shi’ metaldan yaki shiysheden islengen ishi gewek cilindr boli’p, bul cilindr yesaplag’i’shti’n’ korpusi waziypasi’n wo’teydi. Metall cilindr gaz—razryad yesaplag’i’shlari’nda korpus katod waziypasi’n wo’teydi shiyshe korpusi’ gaz—razryad yesaplag’i’shlari’nda katod waziypasi’n sol korpusti’n’ ishki ta’repinen ju’rgizilgen juqa metall qabati’ yaki si’mnan islengen burama (spiral) wori’nlaydi’.
Anod waziypasi’n cilindr ishine qatti’ yetip tarti’lg’an ha’m tok penen tamiyinlew dereginin’ won’ polyusi’na jalg’ang’an juqa metall si’m wori’nlaydi’. Anodtan ha’m katodtan (elektrodlardan) shi’g’i’w si’mlari’ yesaplag’i’sh korpusi’ni’n’ toreclerine wornati’lg’an izolyator arqali’ wo’tkerilgen. Ionlaw kameralari’ni’n’ parqi’, gaz-razryad yesaplag’i’shlari’ soqqi’li’ ionlani’w rejiminde isleydi.
Buni’n’ man’i’zi’ to’mendegilerden ibarat. Yesaplag’i’shqa ionlawshi’ nurlar tu’skende, wonda birlemshi elektronlar menen won’ ionlar payda boladi’. Elektronlar elektr maydani’ ku’shlerinin’ ta’siri asti’nda yesaplag’i’shti’n’ anodi’ ta’repke bari’p, kinetikali’q energiya aladi’ ha’m bul elektronlar wo’zi shaqi’radi’. Bul soqqi’li’ ionlaw dep ataladi’.
Uri’p shi’gari’lg’an yekilemshi elektronlar da tezlesip, birlemshi elektronlar menen birgelikte soqqi’li’ ionlawdi’ ku’sheytedi. Solay yetip, yesaplag’i’sh ionlawshi’ nurlardi’n’, ha’tte bir bo’lekshenin’ tu’siwi de yerkin elektronlardi’n’ anodi’na qaray ju’da’ ko’p elektronlar kiredi.
Ionlaw soqqi’si’ni’n’ yesabi’na elektronlar sani’ni’n’ arti’p ketiw qubi’li’si’ gazli’ ku’sheytiw, dep ataladi’. Payda bolg’an ba’rshe elektronlardi’n’ sani’ni’n’ birlemshi elektronlar sani’na qatnasi’ ku’sheytiw koefficienti, delinedi. Gaz-razryadli’ yesaplag’i’shlari’nda bul koefficient 100 ge jetedi. Gaz-razryadli’ yesaplag’i’shlari’ni’n’ ishki ko’lemi azg’ana mug’dar galoidler aralasti’ri’lg’an inert gazleri menen tolti’ri’lg’an boladi’.
Inert gazleri gaz-razryadli’ yesaplag’i’shti’n’ korpusi’nda soqqi’li’ ionlawdi’n’ payda boli’wi’ ushi’n sharayat jaratadi’, siyrekleniw bolsa elektronlardi’n’ tez de za’ru’r kinetikali’q energiya ali’wi’n ta’miyinleydi. Galogenler won’ ionlardi’n’ arti’qsha energiyasi’n jutadi’ ha’m soni’n’ menen yesaplag’i’shlar dep ataladi’. Gaz-razryadli’ yesaplag’i’shlari’ ionlaw kameralari’na qarag’anda biraz seziwshen’ yesaplanadi’.
Radiometr-rentgenometrler universal a’sbaplar boli’p, bulardi’n’ radioaktiv za’ha’rleniw da’rejesin ani’qlaw mu’mkin.
DП—5A radiometr-rentgenometri radiaciya da’rejelerin wo’lshewge imkaniyat beredi, a’sbapti’n’ bul diapazoni’ 6 dipazong’a shekem bo’linedi (14-su’wret). A’sbap blok sistemasi’ni’n’ tiykarg’i’ elementleri gaz-razryadli’ yesaplag’i’shlari’, ku’sheyttirgish-normalag’i’sh, integrallawshi’ kontur, kernewdi wo’zgertkish, tok penen ta’miyinlew derekleri ha’m telefonlar. A’sbapta u’sh gaz-razryad yesaplag’i’shi’ bar, bulardan yekewi zondta, u’shinshisi bolsa, wo’lshew pultinde turadi’.
Diapazonlardi’ tutasti’ri’wshi’si’nda to’mendegi jag’daylar bar: ajrati’w (выкл), a’sbapti’n’ is rejimin tayarlaw («реж»), birinshi diapazon «x200», yekinshi diapazon «x1000», u’shinsh diapazon «x100», to’rtinshi diapazon «x10», besinshi diapazon «x1», alti’nshi’ diapazon «x0,1». Mikroampermetrdin’ joqarg’i’ shkalasi’ mr/saat yesabi’nda da’rejelengen boli’p, wonnan 0 den 5 ke shekem bo’linbe bar, to’mendegi shkalasi’ r/saat yesabi’na da’rejelengen, wondag’i’ bo’linbeler 0 den 200 ge shekem.
Do'stlaringiz bilan baham: |
