Kirisiw I bap. Yarım ótkezgishli diod jáne onıń túrleri

Bipolyar tranzistorlardıń sxemaǵa jalǵanıwı

Tranzistorlar radiosxemada isletilingende onıń elektronlarınan biri hámme waqıt shınjırdıń kiriwi hám shıǵıwı ushın ulıwma bolǵan sigma-jerge jalǵanǵan boladı. Soǵan qaray, tranzistorlardıń úsh qıylı jalǵanıw sxeması boladı (3. 13-súwret).

1.Ulıwma bazalı sxema -UB,

2. Ulıwma emitterli sxema -UE,

3. Ulıwma kollektorlı sxema -UK.

Bulardıń ishinde UB sxema tranzistorlarınıń qásiyetlerin tekseriwde eń qolay esaplanadı. Sol sebepli tranzistorlardıń fizikalıq parametrleri sol sxema tiykarında tekseriledi hám ol qalǵan eki jalǵanıw sxemasında paydalanıladı.

(5) RН Е1 Е2 а)

(5) RН Е1 Е2 b)

(5) RН Е1 Е2 c)

3. 13-súwret. Tranzistorlardıń sxemaǵa jalǵanıw túrleri.

a-UB sxema, b-UE sxema, c- UK sxema.

3. 12- suwretde keltirilgen sxema UB sxeması boladı. Odaǵı emitter ótiwiniń gewek tokın Ier hám electron tokın Iep dep belgilesek,, emitter tokı ushın ápiwayı túrde jazıladı hám orınlı boladı.

Bul tok pútkil emitter ótiwi dawamında ózgermeytuǵın boladı. Iep dúziwshisi bazadan emitterga elektronlardıń ótiwi payda boladı. Ol emitter ótiwin belgili bir aralıqqa uzaqlasqanda ( diffusion uzınlıqta ) emitterdagi tesiksheler menen tolıq rekombinatsiyalanadi hám nolǵa shekem azayadı. Nátiyjede tesikshe tokı Ier artadı.

Soǵan uqsas kolleltor ótiw tokı Ik hám eki dúziwshine iye boladı. Ikr-gewek tokı hám Ikp-elektron tokı. Ikr-dıń úlkenligi emitterdan bazaǵa ótip kollektor ótiwge jetip keletuǵın tesiksheler muǵdarı menen, Ikp bolsa, kollektordan bazaǵa ótetuǵın elektronlar sanı menen xarakterlenedi. Emitter ótiwdiń kernewi ózgerse, emitter tokı ózgeredi. Bunıń nátiyjesinde kollektor tokening Ikr dúziwshisi ózgerip, Ikr dúziwshisi ózgeriwsiz qaladı. Ikp dıń ózgeriwi kollektordıń kólemiy qarsılıgı ózgeriwine baylanıslı boladı. Sol sebepli kollektor tokening Ikr dúziwshisi basqariluvchi paydalı tok, Ikp- basqarilmaydigan zıyanlı tok dep ataladı hám hámme waqıt Ikp<< Ikpboladı. Ulıwma alǵanda nátiyjeli kollektor tokı kollektor ótiwi uzınlıǵı boyınsha ózgermeytuǵın tok esaplanadı.

Eger 3. 12-suwretde keltirilgen sxemanıń emitter ótiwi uzilsa (Ye1 tok kózi uzilsa), kollektor ótiwinen Ikt ga teń keri tok ótedi. Onıń ma`nisi kollektordıń Ikp electron tokınan úlken boladı. Sol sebepli bunda Ikp ga bazadan kollektroga ótip tueuvchi (teń salmaqlılıqtaǵı ) gewekler tokı Ibr da qosıladı.

Ikt basqarilmaydigan kollektor yamasa temperature tokı dep ataladı. Onı kollektordıń jım-jırtlıq tokı dep da ataladı. Bul tokning úlkenligi kollektor kernewiniń jetkiliklishe úlken ózgerislerinde de ózgermeytuǵın qaladı. Lekin sırtqı temperaturaǵa baylanıslı boladı.

Bunda koefficiyent yarım ótkezgishtiń materialına baylanıslı bolıp, germaniy kristalı ushın 8400 ge teń.

Ikt tokning qálegen temperatura daǵı jazılıwı

Kórinisinde boladı. Sonday eken, germaniyli triodning jım-jırtlıq tokı temperature hár 100 ge ózgergende eki ret ózgeredi. Mısalı, temperature ke өzgergende yeki yese өzgeredi yeken. 200 S den 500 ge ortsa, Ikt jım-jırtlıq tokı 23=8 ret artadı.

Ikt jım-jırtlıq tokınıń temoeraturaga bunday baylanısıwda bolıwı tranzistor parametrleriniń keskin ózgeriwine alıp keledi. Sol sebepli tranzistordı isletiwde bunı esapqa alıw kerek.

Sonday etip, ulıwma halda kollektor tokening úlkenligi basqariluvchi Ikr hám basqarilmaydigan Ikt toklarınıń jıyındısınan ibarat boladı

Emitter tok <<+E  emitter  baza  Е_ shınjır boyınsha, kollektor tokı  _  baza kollektor Е_ shınjır boyınsha oqadi. Soǵan qaray baza tokening úlkenligi I_б =I_э - I_к kórinisinde jazıladı.

Qolaylıq ushın baza tokı<< emitterbazatashqi zanjiremitter>> shınjırı boyınsha oqadi, dep qaraladı. Bul halda kollektor tokı ótetuǵın shınjır ózgeredi yaǵnıy_emitterkollektorЕ₂>> bolıp, ol baza shınjırınan ótpeydi. Soǵan tıykarlanıp, tranzistordıń tok teńlemesi etip

Teńlik alınadı.

(3. 9 ) ańlatpa kollektor tokening emitter tokına baylanıslı bolıwın kórsetedi. Bul baylanısıw inersial boladı. Sol sebepli emitterdan bazaǵa gewekler ótkende, baza elektrodı qasında elektronlar konsentraciyası keskin artadı hám olardıń zaryadı gewekler zaryadın konsepsiyalaydı. Sol sebepli kollektor shınjırındaǵı tok ózgeriwi ushın emitterdan bzaga ótken geweklerdiń jetkiliklishe muǵdarı kollektor ótiwine jetip keliwi kerek, yaǵnıy bazada olardıń júdá az muǵdarı rekombinatsiyalanishi kerek. Bunday ótiwdiń effektivligi uzatıw koefficiyenti degen shama menen belgilenedi hám soda túrde jazıladı :

Onıń ma`nisi hámme waqıt birdan kishi bolıp, eń jaqsı tegis tranzistorlarda 0, 99 ǵa shekem jetedi.

Ádetde  koefficiyent ulıwma bazalı jalǵanıwda tranzistordıń tok boyınsha kernew koefficiyenti dep ataladı hám nagruzka qarsılıgı nolǵa teń bolǵan jaǵday ushın anıqlanadı.

Kollektor tokı kollektor kernewine kem baylanısıw bolǵanı ushın  koefficiyent kollektor kernewine baylanıslı bolmaǵan shama esaplanadı. Kollektor ótiwiniń differensial qarsılıgı jetkiliklishe úlken muǵdar bolǵanı ushın oǵan úlken qarsılıqlı Rn sırtqı nagruzka jalǵanıwı kerek (3. 13 a-su'wret). Ol kollektor kernewiniń úlken ózgerislerinde de tranzistorlardıń jumıs rejimi ózgertirmeydi. Sol sebepli kollektor tokening kishi ózgeriwi de Rn de úlken kernew ózgeriwin payda etedi. Haqıyqatlıqtan da, kirisiw kernewiniń ózgeriwin emitter tokı arqalı U_ә=R_кирI_э kórinisinde ulasa, shıǵıw kernewiniń ózgeriwi U₂=R_chiqI_кR_нҲI_к bolıp, kernewbo'yicha kúsheytiw koefficiyenti

Boladı. Bunda R_н>>R_kir bolǵanı ushın K>1.

SSonday etip, ulıwma bazalı sxemada transistor kernew (quwatı ) boyınsha kúsheytiw ayrıqshalıqına iye bolıp, tokni kúshaytirmas eken. Sol sebepli onıń shıǵıw qarsılıgı kirisiw qarsılıgınan jetkiliklishe úlken boladı.

Ulıwma emitterli hám ulıwma kollektorlı sxemalardıń qásiyetlerin anıqlaylik. Ulıwma emitterli sxemanıń tok boyınsha uzatıw koefficiyenti

Ulıwma kollektordıń sxeması bolsa,

boladı.

Eger (3. 9 ) hám (3. 10 ) ańlatpanı esapqa alsaq, (3. 12) hám (3. 13) uzatılıwı ápiwayı kóriniske keledi:

va
hám

Da barlıq waqıt birdan úlken bahaǵa iye boladı. Bul UE hám UK sxemalarınıń tokın kúsheytiw ayrıqshalıqına iye ekenligin kórsetedi. Ulıwma emitterli sxemanıń kernewi boyınsha kernew koefficiyenti

Ulıwma kollektorlı sxema ushın bolsa,

Boladı.

UE sxemanıń kirisiw qarsılıgı shıǵıw qarsılıgınan kishi (R_киршық),), lekin UB sxemanıń kirisiw qarsılıgınan úlkenlew boladı. Sol sebepli UE sxema kernewin kúsheytiw xuxsiyatiga iye. UK sxemada bolsa, kirisiw qarsılıgı shıǵıw qarsılıgınan ulken.R_н qarsılıq shıǵıw qarsılıgı tártibinde bolǵanı ushın ol kernew boyınsha kóbeytiw ayrıqshalıqına iye emes. Sonday etip, UE sxema da tok da kernew boyınsha kúsheytiriw ayrıqshalıgına iye. Sol sebepli bul sxeamada quwatı boyınsha eń úlken kernewge eriwiladi.