Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Мәйек ҳәм сперматозоидлардың бир-бирине тәсири 
Пискен жыныс клеткаларда барлық тиришилик процесслери басылған 
анабиотикалық ҳалда болып, практикада мәйеклерди ҳәм сперматозоидларды 
музлатылған 
ҳалда 
транспартировкалаўда 
қолланылады. 
Көпшилик 
ҳайўанларда қәдимги раўажланыўда туқымланыў мәйек клеткаларын 
анабиотикалық ҳалдан шығарыўға себеп болады. 
Мәйек клеткасы ядросы сперматозоид ядросы менен қосылып, 
туқымланған мәйекти ямаса зиготаны пайда етиў процесине туқымланыў 
делинеди. Сперматозоид еки хызметти атқарып: бириншиден мәйекти 
активлендирип раўажланыўға оятады. Бул сперматозоид ушын арнаўлы тән 
қубылыс болмай буны физикалық, химиялық ямаса механикалық затларда 
атқарыўы мүмкин. Екиншиден сперматозоид мәйек клеткасына аталық 
генетикалық материалын алып киреди. Буны ҳеш нәрсе менен алмастырып 
болмайды. Жыныс клеткаларының ямаса гаметеларының бир-бирине тәсирин 3 
фазаға бөлиўге болады.
1. Гаметалар тийискенге дейинги бир-бирине аралықтағы тәсири. 
2. Гаметалардың үсти тийискендеги бир-бирине тийисиў тәсири. 
3. Сперматозоидлардың мәйекке киргеннен кейинги қубылыслары. 

---

37 
Гаметалардың аралықтағы тәсирлери
.
Көпшилик илимпазлардың 
пикиринше қандайда бир химиялық зат мәйек клеткасынан бөлинип белгили 
орталықтағы сперматозоидқа тәсир ететуғын болады. 
Ф.Р.Лилли (1912-1921) теңиз кирписиниң пискен мәйеги суўға түскеннен 
кейин сперматозоидлардың ҳәрекетлениўин күшейтип кейин агглютинациясын 
болдыратуғынын анықлайды. Мәйекли суўдың бундай қәсийети теңиз 
жулдызында, моллюскаларда, дөңгелек аўызлыларда, балықларда, ҳәм 
амфибияларда да анықланған, ҳәмде бул суў сперматозоидларға хемотаксислик 
тартылыўшылық тәсир етеди.
Мәйек клеткасындағы аталаныўға жәрдем беретуғын затты Ф.Р.Лилли 
(1919) фертилизин деп атап, ол мәйек үстинде, қабығында болады ҳәм 
гликопротеинлерден ямаса мукаполисахаридлерден турады. Протеин ретинде 
ол аминокислоталарды, ал полисахарид ретинде бир ямаса көп 
моносахаридлерди-глюкозаны, фруктозаны ямаса галактозаны тутады. 
Фертилизин ҳәм оның қурамы ҳәр қыйлы ҳайўанларда ҳәр қыйлы болып, 
молекулалық 
салмағы 
300.000 
ға 
тең. 
Сонлықтан 
сперматозоид 
цитоплазмасының жоқары қабатында айрықша зат 
антифертилизин
бар деп 
болжайды. Бул қышқыл протеинлер болып молекулалары қурамы 100.000. 
А.Тайлер (1958) фертилизинге, антифертилизин системаларының антиген ҳәм 
антитела системасы протеинге қарап иммуннохимиядағыдай қулыпқа гилт 
ретинде түсиндириледи. Жыныс клеткалары менен бөлиниўши гипотетикалық 
затлар М.Гартманның (1940) усынысы бойынша көпшилик эмбриологлар 
гормонлардың аналогиясы бойынша гормонлар деп атап мәйек гиногомонларды 
ямаса 
гиногармонларды
, 
сперматозоид 
андрогомонларды 
ямаса 
андрогармонларды
ислеп шығарады. 
Мәйеклерде гиногамон-I сперматозоидлардың ҳәрекетин күшейтеди, 
гиногармон-II 
ямаса 
фертилизин 
оларды 
агглютинизациялайды. 
Сперматозоидларда андрогамон-I сперматозоидлардың ҳәрекетин ирксе керек, 
ал андрогамон-II мәйек қабығын еритеди. Кейингини лизин деп атап энзим 
гиалуронидаза менен бирдей деп қарап туқымланыўда әҳмийетли хызмет 
атқарады. Бул энзим студенлик затты суйылтады. Сондай-ақ, гиалуронидаза сүт 
емизиўшилердиң мәйеги фолликулярлық эпителиясы клеткалары арқалы 
сперматозоидлардың өтиўинде үлкен хызмет атқарса керек. Гаметалардың бир-
бирине тийисиў тәсири ҳәм акросомалық реакция қәлиплескен мәйек 
клеткаларда ҳәр қыйлы дүзилистеги қабықлар болады.
Айырым мәйеклерге сперматозоидлардың кириўи микропиле арқалы 
белгили «тосықтан» өтеди.
Айырым ҳайўанлардың сперматозоидларын «мәйек суўы» менен ислеп 
микроскоп астында қарағанда сперматозоид басы тесилип акросомлық 
сабақшасын шығарған және тағы басқа қубылыслар байқалған. 

---

38 
Жаңа мағлыўматларға байланыслы шағылысыўға ҳәм туқымланыўға 
қатнасыўшы затларды топарларға бөлиўге болады. Бириншиден, жеке гамонлар 
сперматозоидлардың ҳәрекетин күшейтеди. Олар түрлер ушын арнаўлы болып 
химиялық жақтан тексерилген. Бул зат эхионахромлық қурамда K
12
H
10
O
7
болған, 2-топар лизинлер протеолитикалық ферментлер болып хромосомаларда 
табылған, 3-топар агглютининлер химиялық қурамы жағынан гликопротеинлер 
ямаса мукополисахаридлер. Булардың тийкарғы биологиялық әҳмийети 
гаметаларды ушырастырыў ҳәм мәйек клеткасына артық сперматозоидларды 
киргизбеў. 
Сыртқы туқымланыўшы формалардан гаметаларды ушырасыўын 
тәмийинлейтуғын айрықша механизм болыўлары керек. 
Бир ўақытлары бул фаза процесслеринде хемотаксис қубылысы кең 
тарқалған деп тастыйықланды, бирақ ҳәзир хемотаксис көп емес жағдайларда 
анық көрсетилген. Болжаўларға қарағанда мәйек клеткасы қабық пенен 
қапланғанда микропиле арқалы сүйекли балықларда хемотаксислик затларды 
шығарады. Көпшилик жағдайларда мәйек клеткаларының сперматозоидларға 
аралық тәсири бағдарланған характерде емес. Бул мәйек клеткасынан бөлинген 
еки класстағы затлар гинагамон-I ҳәм гинагамон-II менен иске асады. 
Гинагамон-I белоклық емес төмен молекуладағы зат болып мәйек 
қабықлары менен бөлинеди. Бул спермиялардың ҳәрекетин күшейтип 
гаметалардың ушырасыў мүмкиншиликлерин арттырады. 
Гинагамон-II (фертилизинлер, изоагглютининлер) түр арнаўлы белоклық 
гликопротинлик затлар болып иммунитетлик реакция жолы менен молекулалы 
сперма қабығында орналасқан оған комплементарлық андрогамон-II ямаса 
(антифертилизин) менен спермиялардың шатысыўын тәмийинлейди. Бул 
реакция биологиялық жақтан спермияларды агглютинациялап, мәйек 
клеткасына артық сперматозоидлардың кириўинен қорғайды. 
Өз гезегинде сперматазоидлар сыртқы орталыққа белоклық емес 
гиногомон-I антогонистлик андрогомон-I ды бөледи ҳәм спермиялардың 
ҳәрекетин басады. Сперматозоидлардың акросомасында мәйек қабығын 
еритиўши затлар спермализинлер болып протеолитикалық ферментлерге 
жатады.
Сүт емизиўшилердиң сперматозоидлары ушын гиалуронидаза тән болып 
мәйек қабықларын еритеди ҳәм фолликулярлық клеткалар өсимшелерин 
тарқатып, бул гиалуронидазаның концентрациясы сперматозоидлардың аналық 
жыныс жолларында мәйек алып жүриўши жолдың дийўалының болыўы менен 
сақланады.