Кирисиў. Жеке раўажланыў биологиясы пәниның раўажланыў

Туқымланыўдың төрт типи белгили
. Бириншиге тек теңиз кирписи мәйек 
клеткасы кирип, буған сперматозоидлар мәйек клеткасының писиўдеги екинши 
бөлиниўи питкеннен кейин киреди. Басқа ҳайўанларда сперматозоиды 
писиўдеги бөлиниў еле питпегенде ямаса еле басланбаған ўақытларда киреди. 
Сөйтип омыртқалылардың сперматозоиды мәйек клеткасына писиўдиң екинши 
бөлиниўиниң метафазасы стадиясында киреди ҳәм бул бөлиниўдиң 
тамамланыўы 
ушын 
керек 
(бул 
туқымланыўдың 
екинши 
типи). 
Асцидиялардың, айырым моллюскалардың ҳәм аннелидлердиң мәйек 
клеткаларына 
сперматозоидлар 
писиўдиң 
биринши 
бөлиниўиниң 
метафазасында киреди (бул үшинши тип). Асцидиялардың сперматозоидлары 
мәйек клеткаларына писиўдиң еки бөлиниўи өтпестен бурын-ақ киреди (бул 
төртинши тип). Кейинги тағы бир түри кирпикли қуртларда ушырасып, айырым 
жағдайларда сперматозоидлар ооцитке өсиўи питпей-ақ киреди. Бундай 
жағдайлар ооциттиң өсиўи тез тарқап писиўге өтеди. Сонлықтан 
сперматозоидлардың кириў ўақтына байланыслы түрли-түрли үлкенликтеги 
мәйеклер келип шығады. Бирақ барлық жағдайларда да еки гаметалардың ядро 
материалларының биригиўи (кориогамия) көбирек мәйек клеткасы писиўиниң 
еки бөлиниўи тамамланғаннан кейин болады. 
Көпшилик ҳайўанларда сперматозоидлар пүтин қуйрығы менен мәйек 
клеткаларына киреди, айырымларында қамшысы сыртта қалады. Мәйек 
ишиндеги қамшысы ҳеш қандай ҳәрекет хызметин атқармай сперматозоид 
мойны алға бурылып центроль айланасында ҳәрекетли полярлық жарықлық 
келип шығады. Центриоль мәйек ишинде сперматозоидтың ҳәрекет етиў органы 
хызметин атқарса керек. Сперматозоид ядросында хромотинлер спираллары 
қайта спиралланады. Бул жерде сперматозоид ядросы аталық пронуклеуси 

---

43 
делинеди. Мейоз питкеннен кейин мәйек клеткасы ядросы хромотин де қайта 
спиралланады ҳәм буған аналық пронуклеуси делинеди. 
Пронуклеуслер жақынласаман дегенше қурамалы ҳәрекетлер етип буған 
«пронуклеуслер ойынлары» делинеди. Дәслеп аталық пронуклеуси аналық 
пронуклеусиниң орналасыўына ғәрезсиз мәйек үстине перпендикуляр 
ҳәрекетленеди ҳәм бул ҳәрекет етиў аралығына «кириў жолы» делинеди. Кейин 
еки пронуклеусте «копуляция жолы» арқалы бир-бирине қарап ҳәрекетленеди. 
Теңиз кирпилеринде пронуклеуслердиң биригиўинен кориогамия кориотип 
зиготаның бириккен ядросы пайда болады. Егер сперматозоидтың кириўи 
менен ҳәм кориогамия арасында бир қанша узақ ўақыт өтсе, олар 
жақынласаман дегенше пронуклеуслердиң қабығы ерийди ҳәм хромосомалары 
спиралланады. Кариогамия ўақтында еки пронуклеуслердиң хромосомалары 
туқымланған мәйектиң биринши митозлық бөлиниўиниң метафазалық 
пластинкасы тегислигинде орналасады.
Кариогамияда 
ямаса 
оның 
алдында 
еки 
пронуклеуслердиң 
хромосомаларында бир қанша ўақыт ДНК еки еселениўи өтеди. Солай етип, 
кориогамия зиготаның биринши бөлиниўине өтеди. Болжаўларға қарағанда, бул 
бөлиниўдиң тартылыўының бир ямаса еки центриолы сперматозоидтан болса 
керек. Айырым сақыйналы қуртларда зиготаның биринши бөлиниўи 
тартылыўының ақырларында тең емес центриоль болып үлкени мәйек 
клеткасынан, ал кишкенеси сперматозоидтан өткен деген болжаўлар бар. 
Айырым ҳайўанларда (акула сыяқлы балықлар, рептилиялар, қуслар) 
физиологиялық ямаса табийғый полиспермия ямаса мәйек клеткасына көп 
сперматозоидлардың кириўи байқалады. Бирақ мәйек клеткасы ядросы менен 
тек биреўи биригеди, қалғаны центриоллық жоллар менен бөлиниўи мүмкин, 
бирақ кейин өледи.