|
. Madaniy muhit
Madaniyat quyidagi xususiyatlarga ega:
1. Madaniyat egallanadi.
O‘z madaniyatining qadriyatlari va me’yorlarini bolalikdan o‘rganish jarayoni enkulturatsiya (enculturation) deb ataladi.
Boshqa madaniyat qadriyatlari va me’yorlarini o‘rgatish - akulturatsiya (acculturation) deb ataladi.
2. Madaniyat odamlarning xulq-atvoriga muayyan asos soladi.
3. Madaniyatning ta’siri, odatda, inson tomonidan anglanmaydi.
4. Madaniyat dinamikdir.
Dinamik muhitni aks ettirgan holda o‘zgaradi va rivojlanadi. Korxonalar uchun madaniyatning eng dinamik jihatlari texnologiya va modadagi o‘zgarishlardir.
Madaniyat iste’molchilarning xatti-harakatlariga quyidagi sohalarda ta’sir ko‘rsatadi:
1) o‘zlikni va dunyoni anglash;
2) muloqat;
3) kiyim va ko‘rinish (masalan, ayrimlar avtomobil, uy, kiyim kabi narsalar bilan insonning jamiyatdagi o‘rnini baholashga moyildir);
4) ovqatlanish madaniyati;
5) vaqt haqida tasavvur;
6) o‘zaro munosabatlar (oila, tashkilotlar, hukumat va boshqalar darajasida.);
7) tafakkur jarayonlari va o‘rganish;
8) ish odatlari (aniqlik, professionalizm, ijodkorlik).
Madaniyat elementi
Madaniyat abstrakt va moddiy elementlarni o‘z ichiga oladi.
Moddiy elementlar – bu bular asboblar, kitoblar, kompyuterlar, bino va inshootlar va o‘ziga xos mahsulotlardir. Misol uchun, madaniyatning moddiy komponenti rasm, mashhur avtomobil markalari, antiqa buyumlar va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Mavhum elementlar - bu qadriyatlar, me’yorlar, til va sanksiyalardir.
Qadriyatlar - ijtimoiy jihatdan afzal xulq-atvor koidalari yoki shaxs, guruh yoki jamiyat hayoti (mavjudligi) ning pirovard maqsadlaridir.
Bu g‘oyalar turli jamiyatlarda bir xil emas: ba’zi madaniyatlarda raqobat rag‘batlantiriladi, boshqalarida esa qattiq sanksiya beriladi.
Madaniy qadriyatlar uch guruhga bo‘linadi:
1. Boshqaga yo‘naltirilgan qadriyatlar - jamiyatdagi shaxslar va guruhlarning tegishli munosabatlari to‘g‘risidagi jamiyat qarashlarini aks ettiradi.
Individualizm/Kollektivizm. Shaxs faolligi va tashabbuskorligi jamoaviy faollik va uzviylikdan ko‘ra ko‘proq qadrlanadimi?
Romantik yo‘nalish. Madaniyat "sevgi hamma narsani engadi", -deb hisoblaydimi?
Kattalar/bolalar. Oilaviy hayot bolalar yoki kattalarning ehtiyojlarini qondirish uchun tashkil qilinadimi?
Maskulizm/Feminizm. Ijtimoiy hokimiyat avtomatik ravishda erkaklarga qay darajada tegishli?
Raqobat/Hamkorlik. Inson boshqa odamlarning yutuqlaridan o‘zib ketib yoki ular bilan hamkorlik qilib muvaffaqiyatga erishadimi?
YOshlik/keksalik. Donolik va obro‘ madaniyatning yosh yoki katta a’zolariga taalluqlimi?
Atrof-muhitga yo‘naltirilgan qadriyatlar jamiyatning atrof-muhit bilan munosabatlar haqidagi qarashlarini aks ettiradi.
Tozalik. Salomatlik uchun zarur bo‘lgan minimumdan tashqari tozalik qay darajada ta’minlanadi?
SHaxsiy yutuq/holat. Madaniyatning mukofot tizimi erishilgan natijalarga (shaxs tomonidan) yoki oila yoki sinf kabi merosiy omillarga asoslanganmi?
An’analar / O‘zgarishlar. Mavjud xatti-harakat tarzi yangi xatti-harakat tarziga nisbatan afzalligi tan olinadimi?
Xavfni qabul qilish / Xavfsizlik. To‘siqlarni bartaraf etish va yuqori maqsadlarga erishish uchun belgilangan mavqeiga ega bo‘lishlikka tavakkalni qiluvchilarga havas qilinadimi yoki buni amalga oshirmaydiganlargami?
Muammoni hal qilish / Fatalizm. Odamlar barcha muammolarni bartaraf etishga uyg‘onadimi yoki "nima bo‘lsa bo‘ladi" tamoyili asosida haqiqatga aloqadormi?
Tabiat. Tabiatga havas qilinadigan narsa deb qaraladimi yoki engiladigan narsa deb qaraladimi?
Jamiyatning alohida a’zolari maqbul deb hisoblaydigan o‘z-o‘ziga yo‘naltirilgan qadriyatlar hayot qadri va unga yondashuvlarni aks ettiradi.
Faollik/Passivlik. Hayotda qaysi yondashuv ko‘proq baholanadi-jismoniy faol yoki kamroq faol?
Moddiylik/Nomoddiylik. Moddiy boylik/farovonlikni egallashga qanchalik ahamiyat beriladi?
Og‘ir (qiyin) ish/Bo‘sh vaqt. Kim ko‘proq hurmatga sazovor — iqtisodiy jihatdan zarur bo‘lganidan ko‘ra og‘irroq kishimi yoki buni qilmaydigan kishimi?
Kechiktirilgan qondirish / Bevosita qondirish. Odamlar iqtisod qilish uchun da’vat etiladi, mablag‘ni "qora" kun uchun saqlash yoki bugungi kunda uchun yashash?
Hissiy qoniqishlik/Bardoshlilik. Oziq-ovqat, alkogol va shu kabilarga hissiy qoniqish qay darajada ma’qul?
Hazillik/Jiddiylik. Hayotga qat’iy jiddiy masala sifatida qaraladimi yoki osonroq qaraladimi?
2. Me’yorlar - jamiyat tomonidan kutib olinadigan va rag‘batlantiriladigan ideal xulq-atvor namunalaridir; ular ijtimoiy tuzum a’zolarining ko‘pchilik xatti-harakatlarini tavsiflaydi.
Me’yorlar turli shakllarda namoyon bo‘ladi:
(1) huquq - qonunda belgilangan axloq kodeksi.
Qonun - davlat tomonidan kafolatlangan me’yor hisoblanadi va shu sababli bevosita majburiy xarakterga ega.
Ko‘plab mamlakatlarda iste’molchilar huquqlarini belgilovchi va jazolanadigan savdo va ishlab chiqarish tashkilotlarining buzilishlarini tavsiflovchi qonunlar mavjud. Qonunni buzish davlatning kuchini o‘z ichiga oladi. SHunday qilib, spirtli ichimliklar ta’siri ostida mashinani haydash uchun, jamoat joylarida bu shaklda paydo bo‘lish uchun dunyoning barcha mamlakatlarida qattiq jazolar mavjud.
(2) axloq - ijtimoiy munosabatlar shakli. Qoidabuzarlarga qarshi asosiy sanksiyalar umumiy qoralash va izolyasiyadir.
Misol uchun, bir kishiga juda issiq, lekin u kiyingan holda ketmokda, chunki ular o‘rgangan axloqiy me’yorlar ularning barcha kiyimlarini ko‘chaga tashlashga imkon bermaydi. Bu holatda ushbu me’yorlar o‘zingizni yangilash uchun ta’sirchan istak sifatida bostiriladi, shuningdek, tananing qizib ketishini yaratadigan narsalarni tiklash uchun oqilona taklif hamdir. Axloqiy me’yorlar xaridor sotuvchining nazaridan chetda bo‘lsa ham, mahsulotni do‘konda to‘lovsiz olmaslikka majbur qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
