Kirish. Payvandlash turlarining tasnifi

Kukunli lentalar
Metallurgiyattg metall va metallmas kukunlar ishlab chiqarish va ulardan buyumlar tayyorlash sohasi. Metall bilan metallmas materi-allar kukunidan tayyorlanadigan ma-teriallar metallokeramik qo-tishmalar, metall kukunidan tayyorlanadigan materiallar esa kukun q o -tishmalari deb ataladi. Metall kukunlardan buyumlar tayyorlash prin-sipini dunyoda birinchi marta 1826 yilda rus metallurglari P.G. Sobolevskiy va V. V. Lyubarskiy yaratishdi; plativa kukunini presslab va pishiribbuyum tayyorlashgan. Keyinchalik rus olimi N. N. Beketov 1865 yilda baʼzi metallar kukunini olishning nazariy asoslarini bayon kildi. 20-asrning boshlariga kelib Kukun metallurgiyasi usullari AQSH, Germaniya, Angliya, Rossiya sanoatlarida qoʻllanila boshlandi.
Kukunlardan metall materiallar (buyumlar) ishlab chiqarish uchun, dastlab, metallar yoki metallar bilan metallmas materiallarning mayin kukunlari tayyorlanadi. Metall kukunlari tayyorlashda, asosan, qattiq metallarni mexaniq maydalash, metallarning qattiq birikmalarini (metall oksidlarini) qaytarish, elektroliz, suyuq metallarni purkash usullari qoʻlla-niladi. Soʻngra kukunlardan dastlabki maʼlum kimyoviy tarkib va xossali aralashma (shixta) tayyorlanadi va undan kerakli buyumning zagotovkasi qoliplarga solib tayyorlanadi hamda presslanadi, keyin asosiy komponen-tning suyuqlanish temperaturasidan pastroq temperaturada, asosan, elektr pechlarda qovush-tirilgan zagotovkalarga sovuqlayin yoki qizdirib qoʻshimcha ishlov beri-ladi.
Metallokeramik qotishmalar (kesuvchi asboblar, burgilar, shtamplar va boshqa tayyorlash uchun ishlati-ladigan krtishmalar)dan yasalgan as-boblarning kesish xossalari 1000° da ham saqlanib qoladi. Metallokeramik qotishmalar tarkibiga volfram kar-bidi, titan karbidi va kobalt kiradi.
Quyish yoʻli bilan hosil qilib boʻlmaydigan qotishmalarni ham Kukun metallurgiyasi usullaridan foydalanib olish mumkin. Boʻlarga gʻovak antifriksion kukun qotishmalari kiradi! Ular qora va rangli metallar kukunlaridan tayyorlanishi mumkin. Bu qotishmalardan avtomobil dvigatellarining porshen halqalari, oʻz-oʻzidan moylanadigan podshipniklar va mashivalarning ishqalanuvchi boshqa detallari tayyorlanadi.
Kukun metallurgiyasi usullari qiyin suyu klanu vch i (suyuqlanish temperaturasi yuqori) volfram, molibden, tantal, titan, niobiy va boshqa olishga ham imkon beradi. Buning uchun shu metallarning oksidlari vodorod okimida qaytarilib, kukun holidagi toza metallar olinadi va presslanib, briket qilinadi, ular maʼlum temperaturagacha qizdirilib qovushtiriladi. Qovushtirilgan metall ikki elektrod orasiga oʻrvatilib, elektr toki bilan qizdiriladi, bolgʻalanadi yoki prokatlanadi. Ogir k°tishmalar (80—90% volfram, 15—7,5% nikel va 5—2,5 % mis) deb ataladigan krtishmalar ham Kukun metallurgiyasi usulidan foydalanib tayyorlanadi. Ogʻir qotishmalarning solishtirma ogʻirligi 16,3—17, mexaniq xossalari esa yuqori boʻladi (qarang Volfram qotishmalari). Alsifer ku-kunidan tayyorlangan qotishmalarning magnit kirituvchanligi yuqori boʻlganligidan ular magnitoelektriklar yasash uchun ishlatiladi. Kukun metallurgiyasi boshqa usullar bilan hosil qilish mumkin boʻlmaydigan yoki iqtisodiy jihatdan foydali boʻlmagan materiallardan buyumlar tay-yorlashga imkon beradi. Mas, keramika bilan metall kukunlaridan k ye r m ye t -l a r deb ataladigan qiyin suyuklanuvchi qotishmalar tayyorlanadi. Kermetlar tarkibidagi metall (mas, temir, nikel, xrom, mis, volfram, marganets va boshqalar) keramika zarralarini bir-biriga bogʻlovchi material rolini oʻyvaydi. Keramika materiali sifatida metall oksidlaridan iborat istalgan keramikadan foydalanish mumkin. Kermetlarga 70% A10O3 va 30% Sg dan iborat kukun qrtishmasi misol boʻla oladi. Bunday kermet 9000 MN/m2 bo-sim ostida presslanib, 1700° temperaturada qovushtirilgandan soʻng u 1500° temperaturagacha chidaydi. Kermetlar texnikaning yuqori temperaturalarda chidamlilik va krvu-shoklik talab etiladigan sohalarida ishlatiladi.
Kukun metallurgiyasi usullari suyukdashtirilganda bir-biri bilan aralashmaydigan metallar, mas, volfram bilan misdan kukun qotishmalari tayyorlashga ham imkon beradi. Kukun metallurgiyasi usullaridan foydalanib, metall tolalardan tolali mettal-lokeramika deb ataladigan mate-riallar tayyorlanadi. KUKUNOR (mongol tilida — moviy koʻl), Sinxay — Xitoydagi okmas shoʻr koʻl, Markaziy Osiyoda eng katta. Vanshan togʻlarining sharqiy qismida, 3205 m balandlikda. Oʻz. 105 km cha-masida, eni 65 km gacha, maydoni 4,2 ming km², eng chukur joyi 38 m. Qirgʻoqlari kam parchalangan; koʻlning qad. terrasalari saqlangan. Bir necha qumli orol bor. K.ga 23 daryo quyiladi, ular ichida eng sersuvi — Buxin-Gol daryosi delta hosil qiladi. Yozda koʻl suvi temperaturasi 18—20° ga yetadi, noyabrdan mart oyigacha muzlaydi. Baliqqa boy. Sinxayxu fauva buyurtma qoʻriqxonasi tashqil etilgan.

Payvandlash flyuslari
Materiallarni o’zaro atomar yoki molekulyar bog’lanishi hisobiga
ajralmaydigan qilib biriktirilishiga payvandlash deyiladi. Amalda bu maqsad
uchun payvandlanuvchi metallarni payvandlash joylari eritilib, kichik vanna hosil etiladi va uni havoda sovishida kristallanib chok olinadi yoki payvandlash joylari
yuqori plastik holga kelguncha qizdirilib, bosim ostida o’zaro yaqinlashtiriladi.
Bunda yuzalaridagi oksid pardalar parchalanib, iflosliklar ajralib, yuza g’adir
–budurliklari ezilib, atomlararo tortishish kuchlari hisobiga bog’lanib chok olinadi.
Bu usullarda har xil qalinlikdagi metallar va ularning qotishmalarini, nometall
materiallar yerda, suv ostida va koinotda payvandlanadi. CHunki bu usul
ajralmaydigan birikmalar olishdagi boshqa usullar (kovsharlash, mixni porchinlab
biriktirish)ga qaraganda puxta birikmalar olinishi, tejamliligi, ish unumining
yuqoriligi va boshqa afzalliklariga ko’ra texnikaning barcha sohalarida keng
qo’llaniladi.Metallarni payvandlash usuli odamlarga juda qadimdan ma’lum bo’lib o’sha
zamonlarda metallarni yer o’choqlarda qizdirilib, ularni birikish joylarini birini
ustiga ikkinchisini qo’yib zarblab payvandlaganlar. Lekin bu usulning nazariy
asoslari faqat XIX asr oxiri XX asr bosfjjaridagina yaratila boshlandi. Bu borada V. V. Petrovning xizmatlari g’oyat katta, u 1802 yilda elektr yoyining xususiyatini o’rganib, yoy issiqligida metallarni payvandlash mumkinligini aytdi. 1882 yilda N. N. Benardos elektr yoy yordamida ko’mir elektrod bilan metallarni payyandlashni
Электроконтакт пайвандлашнинг ток кучи, кучланиши, импульс вақти, босим кучи, пайвандлаш тезлиги, пайвандлаш материалининг геометрик параметрлари каби кўрсаткичлари орасидаги боғланишни аниқлаш имконини берди.
Механизациялашган жараёнлардан фойдаланиш даражасини аниқлаш ва баҳолаш учун уларнинг кўрсаткичларини тўғри танлаш — бу ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг асосидир. Чунки керакли кўрсаткичларни тўғри танлаш ва улар асосида ишлаб чиқариш жараёнини таҳлил қилиб ривожланишнинг тўғри йўналишини аниқлаш мумкин бўлади. Тўғри танланган кўрсаткичлар механизациялашган жараёнларни мукаммаллаштириш, такомиллаштиришнинг назарий асосларини яратишга имкон беради. Назария эса ривожланишда амалиётнинг асоси бўлиши керак. Назарияга асосланмаган ишлаб чиқариш кераксиз ва хатоларга бой тажрибалар ўтказишга мажбур қилиб, кўп ҳолларда иқтисодий инқирозга олиб боради. Нотўғри назария ҳам шундай натижага олиб боради. Нотўғри назария ишлаб чиқариш ривожини доимо орқага тортиб келган. Шу билан бирга тўғри кўрсаткичлардан нотўғри фойдаланиш ҳоллари ҳам учраб туради.
Назария — бу табиат ҳодиса ва жараёнларининг маълум кўринишдаги ифодасидир.Табиат ҳодиса ва жараёнларини назарий ифодалаш учун турли усуллардан фойдаланилади: аналитик, график, кимёвий
Ҳодиса ва жараёнларнинг юқоридаги усулларда ифодалашда турли кўрсаткичлардан фойдаланилади. Улар асосий ва келтирилган кўрсаткичларга бўлинади.
Асосий кўрсаткичларга қуйидагиларни киритиш мумкин:
1) Масофа — L; 2) Вақт — t; 3) Оғирлик — Q; 4) Миқдор — m.
Келтирилган кўрсаткичларга эса: 1) солиштирма; 2) параметрик; 3) нисбий кўрсаткичларни киритиш мумкин. Бундан ташқари барча кўрсаткичларни энергетик ва тезлик, ҳамда, статик ва динамик кўрсаткичларга бўлиш мумкин.
Масофа — бу икки жисм орасидаги узоқлик кўрсаткичи;
Вақт — бу жисмни таъсир этиш давомийлиги кўрсаткичи;
Миқдор — бу жисмларни сонлардаги таркибий кўрсаткичи.
Оғирлик — бу бутун дунё тортишишининг бир жисмдан иккинчисига таъсир этиш кўрсаткичи.
Оғирлик асосий статик кўрсаткич ҳисобланади.
Куч — динамик кўрсаткич бўлиб, жисм оғирлигининг ҳаракатдаги таъсир этиш кўрсаткичи ҳисобланади.
Инерция кучи — жисм оғирлигининг тезланиш ва секинланишдаги таъсир этиш кўрсаткичи.
Куч қуйидаги ифодалар орқали аниқланади:
эркин тушишда F= G — оғирлик кучи бўлиб; ҳаракат вақтида F= μ·G ишқаланиш кучи бўлиб; ҳаракатни ўзгаришида F= ^a ·G — инерция кучи бўлиб аниқланади. Бу ерда G — жисмнинг оғирлиги, a — ҳаракатдаги жисм тезланиши, g — эркин тушиш тезланиши, µ - ишқаланиш коэффиценти.
Қувват динамик кўрсаткичлардан ҳисобланади. Қувват — бу кучнинг жисмга маълум тезликдаги таъсири бўлиб, у қуйидаги ифода орқали аниқланади:
N = F· ν, кВт
бу ерда: ν — жисмнинг тезлиги, м/с.
Агар жисм қуввати ўзгармас бўлса, унда куч ва тезлик бир—бири билан гиперболик боғланишга эга бўлади, яъни
N = Г· ν = соnst
Жисмларнинг бир-бирига зарбий таъсирида ҳам қувват динамик кўрсаткич ҳисобланади, яъни
N₃ = G· ν =  кВт
бу ерда h — жисмнинг тушиш баландлиги, м; G — тушаётган жисм оғирлиги, Н; t — жисмнинг тушиш вақти, с ν — жисмнинг тушишдаги тезлиги, м/с;
Тебраниш вақтида ҳам зарбий таъсир мавжуд бўлади. У фақат бир мартагина таъсир этмай, маълум частота билан такрорланиб туради.
N_тебр = N₃· υ= соnst бу ерда: υ — зарбий частота
Тебраниш қуввати — бу зарбий қувватнинг жисмга маълум частота билан таъсир этишидир.