Kirish. Mavzuning dolzarbligi

SIKLOGEKSANOLETILENGIDRIN QATOR BIRIKMALAR

Kishi organizmida raxit kasalligining kelib chiqish sabablarini o’rganish va uning oldini olish hamda davolash borasida olimlarning keng doirada olib borgan ilmiy izlanishlari o’simlik va hayvon moylarida (kunjut, kungaboqar, paxta, baliq va boshqa moylar) ul’trabinafsha nurlar ta’sirida raxitga qarshi xususyat paydo bo’lishini aniqlashga olib keladi. Keyinchalik yana shu narsa ma`lum bo’ldiki, raxitga qarshi ta’sir o’simlik moylarining o’zida emas, balki ular tarkibidagi siklopentanofenantren tuzilishi ergosterin moddasining nurlar ta’sirida shu xossaga ega birikma (kal’tsiferolga) o’tishi natijasida ekan. Ergosterinni vitamin D₂ (ergakal’tsiferol) ning provitamini ham deb qaraladi.

Hozirgacha olimlar tamonidan vitamin D ning turli xillari, jumladan vitamin D, D₁, D₂, D₃, D₄, D₅, D₆, D₇ olingan. Ular vitamin D ning kimyoviy tuzilishidagi C₁₇ vaziyatga birikkan yon bog’larning har xil bo’lishi va fiziologik faolliklari turlichaligi bilan bir – birlaridan farqlanadi. Ulardan ergokal’tsiferol (vitamin D₂) va xolekal’tsiferol (vitamin D₃) lar kuchli biologik ta’siri bilan farqlanadi. Ular tibbiyotda raxit kasalligining oldini olish va davolashda keng qo’llaniladi. Kimyoviy tuzilishi jihatdan kal’tsiferollar – 6 – (3α – oksi – 10 – metilensiklogeksan – 5 - ilen) – 7 - (13 – β –metilgidrindan – 8 – ilen) - etan hosilsi bo’lib, ergokalsiferol (vitamin D₃) quyidagi bir-biriga yaqin kimyoviy tuzilishga ega.

Ergokal’tsiferol yoki 24 - metil 9 – 10 - sekoxolesta - 5,7,10 (19), 22 – tetraen – 3 – β – ol, baliq moyi, sariyog’, sut va jigarda bo’ladi. O’simlik moylarida yuqorida aytib o’tilgandek, uning provitamini xisoblangan tabiiy sterinlardan ergosterin va 7-degidroxolesterinlar uchraydi. Ergosterinni ma’lum to’lqin uzunligi va tegishli muddat davomida ul’trabinafsha nurlar bilan nurlahtirib, vitamin D₂ olinadi. Ergosterinni o’z navbatida tegishli miqdorda achitqidan sanoatda ekstraktsiya qilib olinadi.
Hozir ergosterin, penitsillin olishdagi mog’orni fermentatsiya qilingan chiqindi suyuqlikdan ajratib olinadi. Uning tarkibida 0,5%, achitqi tarkibida esa 0,2% gacha sterinlar bo’ladi.
Ergosterinni ul’trabinafsha nurlar ta’sirida vitamin D₂ ga o’tishi murakkab jarayon bo’lib unda bir-biridan farqlanuvchi turli maxsulotlar hosil bo’ladi. Fotosintez jarayonini quyidagi umumiy chizma bo’yicha ifodalash mumkin.

Taxisterin Ergokal’tsiferol

Ergokal’tseferol DF ga kiritilgan preporat bo’lib, u fizikaviy xossasi jihatidan rangsiz, suvda erimaydi, 95% li spirt va efirda yengil eriydi, xloroformda esa juda yengil eriydi, o’simlik moylarida qiyin eriydi. Ergokal’tsiferol optik faol modda bo’lib, qutblangan nur tekislikgini o’ngga buradi. Uning solishtirma buruvchanligi +79,5⁰ dan +83,5⁰ gachadir. 115-118⁰C haroratda suyuqlanadi. Preporat havo kislorodi va yorug’lik tasirida beqarordir.

Davlat farmokopeyasida ergokal’tsiferolning 0,125% li moydagi eritmasi keltirilgan. U tiniq och sariq yoki ba’zida to’q sariq rangli, moysimon suyuqlikdir.
Ergokal’tsiferolning chinliligini aniqlashda, uning xloroformdagi eritmasiga, o’zida 2% atsetilxlorid saqlagan sur’ma(III)xloridning xloformgagi eritmasi ta’sir ettirilsa, zarg’aldoq-qizil rangli birikma hosil qiladi. Davlat farmakopeyasi bu rangli reaksiyadan ergokal’tsiferolning miqdorini fotokolorimetriya usulida, tozaligini yupqa qatlamli xromotografiya usuli bo’yicha aniqlashda foydalanishni tavsiya qiladi. Sur’ma(III)xlorid vitamin A (retinolatsetat ) bilan ham rangli birikma hosil qiladi. Ammo u ko’k rangga bo’yalgan bo’ladi.
Ergokal’tsiferolnining chinligi, yana uning xloroformdagi eritmasi, konsentrlangan sulfat kislata ta`sirida avval qizil, so’ngra ko’k va oxirida yashil rangga o’tib ketuvchi birikma hosil qilishi bo’yicha ham aniqlanadi.
Preparatning chinligi va miqdorini aniqlashda yana boshqa rangli reaktsiyalardan foydalaniladi. Masalan uning benzoldagi eritmasiga al’degid xarakterli moddalardan, vanilen, furfurol yoki 4 – oksi – 1 – naftal’degidlardan birortasining benzoldagi eritmasidan qo’shib qizdirib, so’ngra unga perxlorat kislotaning konsentirlangan sirka kislotadagi eritmasi ta’sir ettirlsa, suyuqlik yashil rangga bo’yaladi. Bu rangli reaksiyadan preparatning miqdorini fotokolorimetrik usul bo’yicha aniqlashda ham foydalaniladi.
Vitamin D₂ organizmda kal’tsiy va fosfor almashunuvida ishtirok etadi. U raxit kasallligining oldini olish va uni davolashda, qalqonsimon bezlar ish faolyati buzilganda, osteomolyatsiya (suyakning yumshab ketishi) va suyak silida ishlatiladi. Vitamin D₂ preporatlarining biologik faolligi xalqaro ta’sir birligi - XB bilan ifodalanadi.
1 mg sof vitamin D₂ 40000 XB ga teng. Organizmning bir sutkada ushbu vitaminga bo;lgan talabi bolalar uchun 0,0125-0,025 mg (500-10000 XB), kattalar uchun esa 0,025 mg ga to’g’ri keladi. Vitamin D₂ ni 0,0125 mg 0,5% li spirtdagi va 0, 125% 0,0025% yoki 0,5% li moyli eritma holida chiqariladi.
Vitamin D₃ (xolekal’steferol) kimyoviy tuzilishi jihatdan vitamin D₂ dan C₁₇ holatidagi yonbog’ radikalida qo’shbog’ yo’qligi va C₂₄ da metil gurihi bilan farqlanadi. Vitamin D₃ kishi organizmida ul’trabinafsha nurlar ta’sirida provitamin deb topilgan 7-degidroxolesterindan hosil bo’ladi.

Xolesterindagi B halqada bitta qo’shbog’ bo’lganligi uchun to’g’ridan - to`g`ri ul’trabinafsha nurlar ta’sirida vitamin D₃ ni faollikga ega bo’lgan moddaga o’tkazib bo’lmaydi. Shuning uchun ham xolesterindan vitamin D₃ ni olishda avval uni quyidagi tenglamalar bo’yicha ikkita qo’shbog’li 7-degidroxolesteringa va keyinchalik esa UB nurlar ta’sirida xolekal’tseferol (vitamin D₃ ga )o’tkaziladi.