Kirish: Mavzuning dolzabligi va zamonaviyligi

Mavzu tarixshunosligi. Odatda har bir mavzuni o’rganishda bevosita adabiyotlarga murojat qilamiz. Tabiiyki men tanlagan mavzuga oid adabiyotlar va tadqiqotlar mavjud.

Y.G’ulomov o’zining tarixiy asarlarida Xorazm vohasining irrigatsiya tehnikasi va suv hujaligi masalalariga katta urin beradi. Unda antik davrning nihoyatda keng va sayoz toshqin kanallaridan to asrlarning ko’p sug’orish sistemasigacha qurilgan tug’onlardan to chig’irlargacha Xorazm irrigatsiyasi tehnikasining tarixiy taraqiyoti batafsil tasvirlangan.

Juda ko’plab buyuk olimlar pedagog, jamoat arbobi - YA.G’ulomov haqida kitoblar, asarlar yozgan bu kitoblarning barchasiga buyuk arxeolog, o’zbek xalqining sevimli farzandi YA.G’ulomovning bosib utgan hayot yuli, qoldirgan boy merosi, fan sohasidagi uchmas izi tug’risida tuhtalgan. Quyidagi O’zbekiston fanlar akademiyasi qoshidagi tarix instituti olimlari tomonidan nashr etilgan bir qator kitoblar fikrimizning dalilidir jumladan, tarixchi Iso Jabbarov o’zining Xorazmning bronza davri madaniyati haqidagi ma'lumotlar va bu madaniyatning va sharqiy Yevropadagi dasht bronza madaniyati bilan bir-biriga bog’lovchi halqa bo'lib hizmat kilishi tug’risidagi Y.G’ulomovning fikrlari keltirib uning xorazm diyorida olib borgan arxeologik ilmiy faoliyati batafsil yoritilgan.¹¹

______________________

-Iso Jabborov «Buyuk Xorazmshohlar davlati» T. 1999 y.

-A.Muhammadjanov «O’zbekistonning qadimgi gidrotehnika inshoatlari» T.»O’zbekiston» 1997 y

- A.Nabiyev «Tarixiy o’lkashunoslik» T. 1996 y.

U.Jumaniyozov: Tarix, afsona va din» T. 1990 y.

- S.P.Tolstoy «Po sledam drevnehorezmiskoy civilizacii» M.L.1948g.

TGM.Muminov «Istoriya Samarkanda» II tom T. 1970g.

Ishankulov YU. «K.Istorii nazvaniy plodov vuzbekskom yazьje» T. 1985g.

- V.G.Saakov «Istoriya Buharь1» T. 1996g.

- B.V.Lunin «YA.Gulyamov» T. 1979g.

- «O’zbekiston tarixi» jurnali 2002 y. 3-son

- «O’zbekiston tarixi» jurnali 2003 y. 2-son

- «O’zbekiston tarixi» jurnali 1999 y. 1-son

- «O’zbekiston adabiyoti va san'ati» 2003 y. 31 oktyabr

- «Fan va turmush» 1996 y. 2-son

- «O’zbekiston ijtimoiy fanlar» 1998 y. 4-son

- «Xalq ta'limi» 2003 y. 3-son

- A.Asqarov «Arxeologlar hikoya qiladi» T. 1974 y.

A.Muhammadjonov o’zining kitobida¹² Y.G’ulomovning «Xorazm sug’orilishi tarixi» kitobi asosida yaratilgan bo’lib, YA.G’ulomov tomonidan aniqlangan va ta'kidlangan qadimgi xorazm sug’orma dehqonchiligi, suv va sugorish inshoatlari, charxpalak, hamda chig’irlar, miroblar, hovo’zlar haqida ma'lumotlar keltirilgan. «Y.G’ulomov Xorazmda chig’ir va charhpalaklarning paydo bo’lishi tarixini xo’jalikda yormatosh-yorg’uchoglardan kultegirmoniga asoslangan xoraslarga o’tish davri bilan bog’laydi. U xorazmda chig’irlar bilan sug’orish ilk feodalizm davrida kelib chiqqan va bunda qadimiy klassik irrigatsiyaning vatani Misr chig’irlaridan urnak olgan deb faraz qiladi» .¹³

A.Nabiyev o’zining kitobida YA.G’ulomovning arxeologiya va tarix fani rivojlanishidagi hizmati, sermazmun umri, asarlari haqida yozadi. A.Nabiyev «Yahyo G’ulomov bag’ri keng va mehribon, g’amhur odam edi. O’z shogirdlariga fan suqmoqlari, qiyinchiliklarini yengish yullarini, ilmiy izlanish uslublarini urgatish bilan ham olimlar orasida katta obru- e'tibor qozongan» deb hotirlaydi.¹⁴ Ushbu kitobda YA.G’ulomovning nafaqat arxeologiya balki, uning etnografiya va toponimika fanlari oldidagi o’lkan hissasi haqida ham yozilgan.

U.Jumaniyozov asarida Buhoro, Xorazm, Farg’ona vodiysi aholisining diniy e'tiqodi, Avesto haqida qimmatli fikrlar keltirilgan. Shuningdek kitobda YA.G’ulomovning Xorazm vohasidan yozib olgan afsonalari ham keltirilgan.¹⁵

S.P. Tolstovning kitobida YA.G’ulomov haqida hurmat bilan va ehtirom bilan «1937 yil YA.G’ulomov Qoraqalpog’istondagi Guldursun va Norinjon shaharchalari va eramizning I asriga oid SHabboz yaqinidagi Pilkalla harobalarini ochishda katta hizmat ko’rsatdi» deb yozadi.¹⁶

I.Muminov o’zinig kitobida¹⁷ birinchi o’zbek arxeologi YA.G’ulomovning Samarqand tarixini o'rganishdagi boy ilmiy merosi va «Sotsialistik fan va turmush» «Minorani tiklash» maqolasi va Bibihonim madrasasi, chupon-ota mavzeleyi tarixi haqida va bu yodgorliklarni asrash borasida amalga oshirgan ishlari tilga olinadi.

Har qanday ijtimoiy siyosiy to’zumdagi hur fikrlilik imkoni, darajasi, usha davrning matbuoti orkali nomoyon bo’ladi. Uni sinchiklab o’rganish va tahlil qilish bilan o’z davrining hukmron mafko’rasini ijtimoiy, siyosiy, ma'naviy hayotga qay darajada ta'sir etayotganligini shuningdek, jamiyat taraqiyotidagi salbiy hamda ijobiy taraflarini aniqlash imkoni kengayadi. . Chunki bir qator gazeta va jurnallarda tarixchi olimlarning YA.G’ulomov va uning boy ilmiy merosi haqida maqolalar chop etilgan.

A.Muhammadjonovning maqolasida¹⁸ «Yahyo G’ulomov ilmiy faoliyatining asosiy yunalishlari» mavzusi ostida YA.G’ulomovning hayot va faoliyati, asarlari haqida yozilgan. Maqolada YA.G’ulomovning «Xorazm sug’orilishi tarixi» asariga ko’prok e'tibor berilgan.

B.V. Lunin qalamiga mansub «Vidayusheysya uchennьsh arheolog O’zbekistana YA.G.G’ulyamov» maqolasida¹⁹ akademikning O’zbekiston hududi buylab olib borgan har bir arxeologik tekshiruv ishlari batafsil yozilgan.

Nuriddin Ochilovning «Qadimshunosning uchmas izlari» maqolasida qadimshunosning serqirra ilmiy faoliyati haqida hamda

qadimshunosning bir qator shogirdlari o’ztozlarini hotirlab bildirgan fikrlari yozilgan.

A.Muhammadjonovning «Ustozimni hotirlab» mavzusidagi makolasida²⁰ YA.G’ulomovning ilmiy hayoti va madaniy-tarixiy yodgorliklarni asrash, muhofaza etish kabi mashaqqatli faoliyati to’la yoritib beriladi.

1967-yilning 6-mart kuni Respublika Oliy Sovetining Majlislar zalida yig’ilishida so’zga chiqqan bir qator fan arboblari YA.G’ulomovni ko'rnamaklikda, siyosiy ko'rlikda aybladilar .²¹

O’zbekiston arxeologiya fani yutuqlari, darsda arxeologiya materiallaridan foydalanish va ularning ta'lim tarbiyaviy ahamiyati tug’risida bir qancha maqolalar e’lon qilingan.

B.Tilolov «Tarix darsi samaradorligini oshirish» maqolasida²² tarix darsida arxeologiya materiallaridan foydalanishning ta'limda onglilik va faollik prinsipini amalga oshirishning vositalaridan biri ekanligini ta'kidlangan. Martinov A.I. Sher A.YA. kitobida²³ darsda arxeologiya materiallaridan foydalanish usullari, arxeologik tadqiqot ishlarini olib borish ishi haqida ma'lumotlar yozilgan. A.Askarovning kitobida²⁴ temirning kashf etilishi bilan dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi, arxeologiya fani yutuqlari kabi qimmatli ma'lumotlar keltirilgan.

T.Rahmatullayevning «Darsda arxeologiya materiallaridan foydalanish» mavzusidagi maqolasida²⁵ tarix darslarida qanday arxeologiya materiallaridan foydalanish mumkinligi hamda arxeologiya materiallaridan foydalanish uslublari haqida so’z yuritadi.