Kirish: Kapital haqida tshuncha

Asosiy kapital – bir necha ishlab chiqarish davrlarida iashtirok etib, mahsulotga o`z qiymatini asta-sekin, bo`laklab o`tkazib natural ko`rinishni saqlab qoladigan kapital yoki barcha mehnat vositalaridir.
Aylanma kapital – ishlab chiqarishi jaroyonida bir marta qatnashib o`z qiymatini tayyor mahsulitga birdaniga o`tkazadigan va shu bilan o`zining avvalgi ko`rinishini yo`qotadigan barcha mehnat buyumlari (xomoshyo, materiallar, yoqig`i, elektroenergiya, suv va shunga o`xshashlar)dir.
Ularning iqtisodiy mohiyati va harakat natijalarini quyida misollar natijasida korish munmik.
Kapital bu mulk – yani firmaga tegishlui bolgan korxona, uning dasgohlari mashinalari va boshqalaridir. Agar firma ixtiyoridagi televizir ishlab chiqarish korxonasining qiymati 10mln.dolrga teng bo`lsa, bunda uning asosiy kappitali 10 mln.dollr turadi.
Ishchi kuchi hom ashyo materiallar tayyor mahsulot kabi ishlab chiqarish omillarin unong oborot kapitali hisoblanadi. Firmaning bir oylik ishlab chiqarish hajmi 800 ta yiliga 9600ta telivizo`r bo`lsa, buning uchun 200 ta mmehnat soati 500kg material (mis) ketishi lozim. Mahsulot hajmi o`zgaruvchan xarajatlar oborot kapitalini ifoda etuvchi korsatkich. Faraz qilingki, ishchining tarif stafkasi soatiga 15 dollar misning 1 kg bahosi 0.80 dollar. Shunda umumiy xarajatlar quyidagicha boladi.
(2000*15dollr)+(500*0.80dollr)=30400 dollr .
Mahsulotning birligi uchun oylik o`rtacha harajatlar qancha bo`ladi?
30400 dollr / 800=38.0 dollr.
Agar telivizo`rning birdonasi 52.0 dollr sotiladi deb hisoblansa u holda birdona telivizordan qancha foyda qoladi? 52.0-38.0=14.0 dollr.⁴
Umumiy foyda esa har oyiga 11200 dollr bo`lsa 10 mln dollrga qurilgan korxona xarajatlari bilan taqqoslash zarur.

1. 
   Taxmin. Zavod shunday holatda yoki shunday quvvatda 20 yil ishlab turadi. U holda bunday masala qoyiladi. Bugungi har (oyda olinyotgan 11200 dollr foyda) yiliga 133400 dollrlik foyda qiymati 20 yilda qanday bo`ladi? Agar foyda 10 mln dollrdan ortib ketsa kapital qoyilmalari foydali boladi. Keyingi 20 yil moboynida yillik 134400dollr hajmidagi foyda 2688000 dollrni tashkil etadi. 11200*12*20=2688000 dollr
   
2. 
   Taxmin. Agar har yilgi mahsulot ishlab chiqarish hajmini 10 ortirib 96000 donaga yetkazilsa, bir yilda 4992000 dollr hajmidagi telivizo`r ishlab chiqariladi (9600*52*10). U holda 20 yilda 1920000 dona 9.89400 dollr hajmdagi mahsulot ishlab chiqariladi yoki (1920000*52 dollr=9.89400 dollr) shunda 20 yildan keyin foyda 2688000 dollr miqdorida bo`ladi har yilgi foyda esa 1344000 dollrni tashkil qiladi. U holda 10 mln dollrlik harajatlarini 5 yilda emas yarim yilda qoplanadi. Bunday darajadagi korxonalarni qurish yuksak imkoniyatli invesitsiya imkoniyatlarini mavjudligini angalatadi. Albatta kapital xarajatlarining qoplanishining xaqiqiy muddati darajasi shu tarmoq uchun qabul qilingan normativ miqdorlar bilan solishtirilib bir qarorga kelinadi. Lekin gap shundaki hozirgi davrdagi 499200 (800*12*52) dollr 20yildan keyin ham shunday ahamiyatga ega bo`ladimi yoki yo`qmi yo`q albatta. Hozirgi davrda pullarning bank depozitiga yoki abligatsiyalariga yoki qimmat baho qog`ozlarga qo`yish ko`proq foyda keltiradi.
   

Aylanma kapital – bu tayyor mahsulot ishlab chiqarish maqsadida texnika texnalogiya va boshqa texnika vositalari yordamida inson mehnati yonaltirilgan barcha mehnat vositalari hisoblanadi. Masalan hayvov terisini sanoatda qayta ishlab charm holidagi tayyor mahsulot holiga keltirish, metallurgiyada temir rudasidan cho`yon, va prokat mahsulotlariga aylantirish, non ishlab chiqarishda unning nonga aylantirish, chorvadan go`sht olish, pilladan ipak olish va boshqalar.