|
Jismoniy kapital – ayrim qimmat baho qog`ozlardan foydalanish bo`yicha huquqlar majmuasi. Lekin bu huquqlar uning egasiga hechqanday mehnat xarajatlarisiz daromat keltiradi. Boshqacha qilib aytganda, jismoniy kapital tovarlar ishlab chiqarish va ishlarni bajarishda ishtirok etadigan, ilgari ishlab chiqarilgan tavar zapaslari hisoblanadi.
Kapital qo`yilmalar xarajat sifatida quyidagi ishni bajarish uchun mo`ljallangan bo`ladi:
ishlab chiqarish obeklarini qurishga;
noishlab chiqarish obeklarini qurishga, barpo qilishga (masalan, madaniy ,
maishiy muassasalarni qurishga, loyiha tadqiqot va geologik qidiruv ishlarni bajarish uchun va h.k.).
Demak, iqtisodiyot to`plagan asosiy fondlar – texnika vositalari, binolar, televizorlar, temir yo`llar, samolyotlar va boshqalarning umumiy zaxirasi jismoniy kapital hisoblanadi. A1sosiy fondlar invisitsiya xarajatlari yoki kapital qoyilmalari hisobiga kopayib boradi. Yerning miqdori cheklangan, u tabiat bergan ne`mat, u qayta ishlab chiqarilmaydi. Lekin u ham ishlab chiqarish omili. Amaliyotda ular o`rtasidagi farqni ajratish qiyin.
Insoniy kapital. Ular invisitsiyalarning natijasi bo`lib, ma`lum davr mobayni-da daromad keltirib turadi.
Insoniy kapital bu shunday qo`yilmalarki, ular kishining jismoniy va aqliy qobilyatlarini ko`paytirishga olib keladi.
Venchur kapitali yangi yoki kichik korxonalarning ko`p miqdordagi aksiyalar paketiga almashtirish yo`li bilan sarflanadigan invisitsiyalar hisoblanadi.
“Kapital” tshunchasi har hil omillar tomonidan o`z davriga, ularning tshunchasiga, kapitaldan foydalanish maqsadiga qarab turlicha talqin qilinadi. Insoniy kapital kishilarda to`plangan daromat keltira olish qobilyati, tug`ma iqtidor va qobilyatini, shijoatni, shunigdek bilim va olingan kasb malakasini o`zida to`plagan bo`ladi. Inson kapitali ham mashina va dasgohlarga o`shash insonning o`zi uchun o`zi yoki ota – onalari yordamida o`qishi uchun malakasini oshirishi uchun invesitsiya xarajatlari hisobiga yaratiladi. Inson kapitali uchun investitsiyalar vaqt o`tishi bilan ko`proq foyda keltiradigan, qoniqish hosil qiladigan ishlarni bajarish va yuqori darajada mehnat haqi olish hisobiga qoplanib ketadi.
Ayrim olimlar (merkantelistlar) “millatning boyligi – savdoda, ya`ni muomila sohasida” deb qarab, kapital tshunchasini shundan keltirib chiqarishgan.
Qancha ko`p tavar sotilsa, qimmatga sotilsa foyda shuncha ko`p boladi. “Demak, kapital – bu pul, olt2in” deb qarashgan. Ular muomala jarayonida ko`payib boradi.
Fizokratlar “boylik muomala jarayonida emas, ishlab chiqarish sohasida, faqat qishloq xo`jaligi va dehqonchilikda” deb hisoblashgan. Ular fikricha, kapital – yerga sarflangan mablag`lardir. Bu xil kishilar sanoat va savdoni “unumsiz” soha deb hisoblashgan. Ingliz klassiklari(A. Smit, D. Rikardo, J.B Sey) “kapital” tushunchasini sanoatga ham qo`llaganlar. Ularcha (A. Smit), kapital keyinchalik ishlab chiqarishni yurguzish uchun mo`ljallangan zahiralar; mehnatni ishga soladigan kuch. D. Rikardo fikricha, kapital – mehnatni harakatga keltiruvchi barcha omillar; oziq-ovqat, kiyim-bosh, asbop-uskunalar, mashinalar va hakozalar bo`lib ishlab chiqarishda ishlatiladi va mamlakat boyligini bir qismi bo`lib hisoblanadi.
Lekin xulosa qilib aytiladigan bo`lsa barcha iqtisodchilarning yagona fikri, bir tomondan kapital – mehnat bilan yaratilgan va tovarlarni ishlab chiqarish, xizmat ishlarini bajarish uchun ishlatiladigan barcha nematlar, ikkinchi tomondan, bu nematlar daromad keltirish qobilyatiga ega.
A.Smit (1723-1790) va D.R. Rikardolarning iqtisodiyot nazariyasida isbotlanishicha boylik faqat dehqonchilik bilan emas, har qanday mehnat bilan yaratiladi. Ingliz klassiklarining, shuningdek J. B. Seyning ishlarida ko`rsatilishicha, xodimning har qanday sohadagi mehnati dastavval sanoatda, keyin savdoda, pirovard natijada erkin kasbiy faoliyatda unumdor deb hisoblngan.
Shunday qilib, kapital – keltirilgan, yaratilgan vaqtdan boshlab ishlab chiqarishda uzoq yillar xizmat qiluvchi ishlab chiqarish omili, u daromad keltirib turishi zarur.
Kapital va yer birgalikda mamlakat moddiy boyligini tashkil qiladi.
Ular uzoq davr mobaynida ishlatil;adi va ma`lum qiymatga ega. Masalan, birorta aniq firmaning 100 ta aksiyasiga ega bolgan kishi uchun bu moliyaviy kapital. Uning aksiya sertifikatlari qiymatga ega. Chunki ular moddiy boylikka egalik qilish huquqini beradi. Lekin sertifikatning o`zi moddiy boylik emas. Sertifikat yordamida aftomobil ishlab chiqarib bo`lmaydi.
Moddiy boyliklarning bugungi qiymati ularning kelajakdagi nima yaratishiga bog`liq. Shuning uchun bugungi kunda ishlab chiqarish dastgohlari, bino, inshootlar va boshqalarga sarf qilingan kapital mablag`lari kelasi davrlarda olinadigan qoshimcha foyda bilan taqqoslash zarur boladi. Firmalar bir qarorga kelishdan avval ana shu masalalar ustida o`ylab ko`rib, “kelasi davrda olinadigan foyda qanchaga tushadi?” degan savollarga javob topishlari kerak bo`ladi. Lekin yollangan ishchi kuchini jalb etishda, xomoshyo materiallarni sotib olishda bunday muammolar paydo bo`lmaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
