Kirish: Kapital haqida tshuncha

7. Kapital bozori ishtirokchilarining malakasini oshirish, ularni o‘qitish va qayta o‘qitish tizimini yaratish
Sohani bilimli mutaxassislar bilan ta’minlash, ularni qayta o‘qitish va malakasini muntazam ravishda oshirib borish maqsadida quyidagilarni amalga oshirish talab etiladi:

• 
  kapital bozorini tartibga solish sohasida bilim va ko‘nikmalarga o‘rgatishga qaratilgan kadrlar tayyorlashning kompleks tizimini yaratish;
  
• 
  nufuzli xorijiy ta’lim muassasalari bilan hamkorlikda o‘quv dasturlarini ishlab chiqish;
  
• 
  kadrlar salohiyatini oshirish bo‘yicha institutsional baza yaratish, jumladan Bank-moliya akademiyasi hamda Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish vazirligi huzuridagi Biznes va tadbirkorlik oliy maktabida kapital bozori mutaxassisligi bo‘yicha alohida yo‘nalishlarni joriy etish;
  

Moliya vazirligi xodimlarini tayyorlash va qayta tayyorlash va kapital bozori rivojlangan xorijiy mamlakatlarda ularning malakasini oshirish choralarini ko‘rish;
Moliya vazirligiga yuqori malakali, shu jumladan xorijiy mamlakatlarning qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga soluvchi organlarida ish tajribasiga ega bo‘lgan mutaxassislarni jalb etish.

1.3 Kapitaldan daromad olish.
Har bir ishlab chiqarish omili shu jumladan, kapital o’z egasiga (mulkdorlarga) pirovard natijada yangi foyda keltirib turadi. Mehnat uchun to’langan haq uning bahosi yoki ish haqi deb ataladi.
Yerdan foydalanish uchun to’langan haq u ning bahosi yokirenta deb ataladi.
Renta – yer egasining daromadi hisoblanadi.
Boshqalarning jismoniy kapitalidan yoki pulidan foydalanish uchun to’lovlar foiz to’lovlari deyiladi va kapital egasining daromadi hisoblanadi. Kapitaldan olingan b undan daromad < kapital foizi> deyiladi. Lekin foyda bilan foizni adashtirishadi. Bunga sabab, ularning ikkalasini ham ayrim hollarda tadbirkorning o’zi oladi. Agar tadbirkor o’z puliga (kapitaliga) ishlabchiqarishni yaratib uni yuritadigan bo’lsa, bundan keladigan daromad foiz daromadiga tadbirkor foydasiga bo’linadi. Demak invisitsiya uchun sof xarajatlar ikki omili belgilaydi;
1. Olinadigan sof foydaning meyori.
2. Foiz stavkasi.
Daromad foizi asosiy biznesga qoyilgan kapitaldan alternative usullardan foydalanish yotadi, ya’ni pulning eng foydali ishlarga sarflanish yo’llari sohalari (masalan bankga qoyish, aksiyalar sotib olish yoki shunga o’xshashlar) tanlab olinadi. Foiz hisobida kapitaldan foyda miqdori stavka foizlari yordamida topiladi, ya’ni qarzga olgan harqanday kreditor puldan foydalangani uchun to’langan qiymat asosida topiladi. Agar bankning har yilgi foiz stavkasining miqdori 10 foiz bo’lsa, albatta investor o’z pulini 5 foiz daromad keladigan ishga qoymaydi.
Kapitaldan olingan daromad - bu kapital aktivi (investitsiya yoki ko'chmas mulk) qiymatining oshishi natijasida olingan daromad. Kapitaldan daromad keltiradigan foyda - bu aktivni sotib olgan qiymatiga nisbatan aktiv egasi uchun investitsiya daromadining o'lchovi. Aniqroq qilib aytganda, kapitaldan olingan daromadlar har qanday to'langan soliq, komissiya yoki foizlar hisobga olingandan keyin amalga oshirilgan daromadlar o'lchovidir.
Kapitaldan olingan daromadlar daromadlar investitsiya aktivlarini sotish yoki to'lash muddati davomida tan olingan realizatsiya qilingan daromadlar bo'yicha xarajatlarni hisobga olmagan holda baholanadi. Masalan, 5 dollarga sotib olingan aktsiyalarni 10 dollarga, komission to'lovlar va tegishli soliqlarda jami 2,50 AQSh dollarini tashkil qilgan holda sotish kapitalning 50 foiz daromadiga teng keladi. Boshqa investitsiya o'lchovlari amalga oshirilmagan daromadlarning daromadliligini o'lchashga moyildir, shuning uchun ba'zilar buning o'rniga kapitaldan daromad olishdan foydalanishni afzal ko'rishlari mumkin.
Daromadning daromadliligini hisoblash formulasi quyidagicha ifodalanishi mumkin:
(Sarmoyaning o'sishi / investitsiyalarning asosiy narxi) x 100
Daromad dastlabki investitsiyalarning daromadliligini ko'rsatish uchun foiz sifatida ifodalanadi. Kapitaldan daromad keltiradigan foyda aktivlarni sotish yoki muddati tugagandan so'ng olingan boylik ortib borishini ko'rsatish uchun ishlatilishi mumkin. Masalan, foizlar ba'zida aktivlar sotilganda yoki iqtisodiyot o'sishiga nisbatan etuk bo'lib ulg'ayganida shaxsiy depozitlar o'sish sur'atlarini namoyish etish uchun ishlatiladi. Hisoblashdan aktivning ishlash muddatini baholash uchun foydalanilishi mumkin yoki uning egasi joriy bozorda sotishni ko'rib chiqadi.
Qaytarilishdan, shuningdek, boylik tafovutining nomutanosibligini ko'rsatish uchun foydalanish mumkin, chunki aktivlarning muddati va sotishdan olingan daromadlar aktivlarning pastki qavatidagi shaxslar bilan taqqoslaganda ko'proq boylikka ega bo'lganlar uchun ekspansional ravishda oshadi.
Masalan, badavlat shaxs o'z mulkidagi asosiy kapitaldan kapitalning 5 foiz daromadliligini ko'rishi mumkin, shu bilan birga iqtisodiyotning o'sishi atigi 3 foizni tashkil etadi. Bu daromadlari va aktivlari iqtisodiyotga bevosita bog'liq bo'lganlar, xususan, maoshli ishchilar va kam ta'minlangan uy xo'jaliklari o'rtasidagi masofani yanada kengaytirishi mumkin. Shu bilan birga, kapital aktivlariga ega bo'lganlar, muddatlari va sotilishi orqali jadal sur'atlarda o'sishi mumkin, va ularning ko'chmas mulklari iqtisodiyotning umumiy rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadigan tsikllardan qat'i nazar, ularning qiymat tarkibini ko'rishlari mumkin.
Muayyan vaqt (chorak, yil, bir necha yil) oralig‘ida aksiyadorlarni, eng umumiy tarzda yoki eng avvalo, nima qiziqtiradi, deb o‘ylaysiz? Ha, balli, to‘g‘ri topdingiz: ularni, eng avvalo, shu davr oralig‘ida kompaniya faoliyati qanchalik muvaffaqiyatli bo‘lganligi qiziqtiradi. Shu bilan birga, bu jarayonda ular nimani istaydilar, degan navbatdagi savolga nima deb javob bergan bo‘lur edingiz? Qoyil, bu savolning javobini ham to‘g‘ri topa oldingiz: haqiqatdan ham uar, eng avvalo, bitta narsani, ya’ni shaxsiy boyliklari shu davrda qancha ko‘payganini bilishni istaydilar. Bu savolga, o‘z navbatida, endi qanday javob beramiz? Ya’ni, muayyan davrda aksiyadorlar boyliklarining qanchaga ko‘payganligini qanday qilib aniqlash mumkin? Bu savol oldingi savollarimizga nisbatan, biroz bo‘lsada, murakkabroq savola? Shu bois, Sizni hadeb qiynayvermasdan, unga o‘zimiz javob berib qo‘ya qolaylik. Manauning javobi: buning uchun ma’lum vaqt oralig‘ida ular investitsiya. 
 Nisbatan yaqinda AQShning bir necha korporatsiyalari tomonidan kompaniya faoliyati samaradorligini baholash uchun yangi mezon qabul qilindi. U iqtisodiy qo‘shilgan qiymat (EVA economic value added) deb nomlandi. Ushbu mezon Stern Stewart & Co kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Uning asosiy afzalligi shundaki, mazkur ko‘rsatkich aniqlanayotganda kompaniyaning o‘z kapitalidan foydalanishdagi vaqt xarajatlari hisobga olinadi. 100 qilgan kapital bo‘yicha daromadlilik stavkasini hisoblab chiqish (topish)kerak. Bu maqsadga erishish uchun biz quyidagi tenglamadan foydalanishimiz mumkin: 
r=Davr oxiriga aksiyaning narxi – Davr boshiga aksiyaning narxi +Pul ko‘rinishida to‘langan dividendlar Davr boshiga aksiyaning narxi .

Bu ko‘rsatkich umumiy (jami) aksiyadorlik daromadliligi deb ataladi (total 

shareholder returns). Endi, biz e’tiborimizni yana o‘zimiz tahlil qilayotgan “XYZ” korporatsiyasiga qarataylik. Fond bozori bo‘yicha ma’lumotlarni tekshirib, ko‘ramizki, 20x1 yil boshida korporatsiya aksiyalarining bozor kursi bitta aksiyaga 20,0 ming so‘mni tashkil etgan, yil oxirida dividendlar to‘lan-gandan keyin esa 18 720 so‘mgacha pasaygan. Bu davrda pul shaklida to‘langan dividendlar summasi 1,0 ming so‘mni tashkil etgan. Demak, “XYZ” korporatsiyasiga tikilgan (qo‘yilgan, joylashtirilgan) kapitalga daromad-lilik stavkasi 11,4%ni tashkil etgan. Bu ko‘rsatkich (qiymat) quyidagi hisob-kitoblar asosida olingan: 
Umumiy (jami) aksiyadorlik daromadliligi = 18720 so‘m – 20000 so‘m + 1000 so‘m=0,114 yoki – 11,4% 20000 so‘m. 
Ammo, odatda, korporatsiyalar faoliyati samaradorligi yana bir ko‘rsat-
kichdan foydalangan holda hisoblab chiqariladi. Bu aksiyadorlik kapitali 
daromadliligi normasi yoki koeffitsiyenti (ROE return on equity)dir. ROYe 
kompaniya sof foydasi summasi (qiymati)ni aksiyadorlik kapitalining balans
qiymatiga.bo‘lish.orqali.aniqlanadi: 
ROE  = Sof foyda = 23,4 mln. so‘m = 0,078 yoki 7,8% Aksiyadorlik kapitali 300 mln. so‘m Shunday qilib, ko‘rib turibmizki, ROE yillik koeffitsiyenti aksiya-dorlar o‘z mablag‘ini kompaniyaning qimmatli qog‘ozlariga investitsiya qilishlari oqibatida olgan umumiy daromadlilik stavkasiga mos kelishi shart emas.
Kapitalning samaradorlik darajasi turli omillarning ta‘siri ostida shakllanadi. Asosiy kapitalni takror ishlab chiqarish o’zaro bog’langan ichki jarayonga: asosiy kapitalning eskirishi, ya‘ni amortizatsiya jarayoni va amortizatsiya fondidan mehnat vositalarini jismoniy shaklda tiklash uchun foydalanishga tayanadi.
Mehnat vositalari jismoniy eskirishining ikki shakli mavjud: ularni foydalanish jarayonida va harakatsiz turishi natijasida, tabiiy kuchlarning ta‘sirida jismoniy eskirish. Mehnat vositalari jismoniy eskirish binoan birga ma‘naviy jihatdan ham eskiradi. Ma‘naviy eskirishning ikki xil turi mavjud bo’lib, u bir-biridan farq qiladi. Ma‘naviy eskirishning birinchi turi mehnat vositalari tayyorlanadigan tarmoqlarda mehnat unumdorligi oshganligi natijasida ular qiymatining pasayishida ifodalanadi. Bu ishlab turgan uskunalarni yangilari bilan almashtirishni zarur qilib qo’ymaydi, chunki ishlab turgan va yangi uskunalarning texnika darajasi bir xil bo’lib qolaveradi.