Kirish I bob. Qisqa muddatli harajatlar

Tadbirkor deb, iqtisodiy resurslar: ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resurslarning bir biriga qo'shilishini ta'minlaydigan tashkilotchi, yangilikka intiluvchi tashabbuskor, iqtisodiy va boshqa xavfdan, javobgarliqdan qo'rqmaydigan dovyurak kishilarga aytiladi; bu xislatla esa tadbirkorlik qobiliyati deb yuritiladi. Hozirgi davrda ayrim adabiyotlarda axborot va uning vositalarini, ekologiyani ham aloxida omil deb ko'rsatadilar. Bizning fikrimizcha ular yer va kapitalda o'z ifodasini topadi. Ishlab chiqarish jarayonida biz yuqorida sanab o'tgan omillarning hammasi qatnashadi, ular bir birini to'ldiradi, bir-biriga ta'sir qiladi. Ulardai biri bo'lmasa ishlab chiqarish bo'lmaydi yoki samarasiz bo'ladi ko'zlangan maqsadga erishib bo'lmaydi. Ikki yoki bir nechta ishlab chiqarish omillarining bir-biriga o'zaro ta'siri natijasida vujudga kelgan mahsulot (tovar yoki xizmat) ishlab chiqarish funksiyasi deyiladi. Ishlab chiqarishning omillari doimo bir xil bo'lib turmaydi, ular sifat va miqdor jihatdan o'zgarishda, rivojlanishda bo'ladi. Ishlab chiqarish vositalari rivojlanib borgan sari murakkab mashinalar, asbob-uskunalar, stanoklar vujudga keladi. Shuningdek ishchi kuchi ham ongi, malakasi oshgan yangi mashinalarni yaratadigan, ulardan unumli foydalanadish bo'lib boradi.
Ishlab chiqarish omillari bir-biriga bog'liq va o'zaro ta'sirda bo'ladi, birining o'zgarishi ikkinchisiga ta'sir qiladi. Ishlab chiqarish omillarining o'zaro ta'sir usuli texnologiyada o'z ifodasini topadi. Kishilar buyumlarning ilgari ma'lum bo'lmagan xususiyatlarini anglab, tovar va xizmatlarning yangi turlarini tayyorlash sirlarini bilib oladilar ilg'or texnologiyani qo'llaydilar, yangi materiallardan, energiya turlaridan foydalanadilar. Ishlab chiqarish omillarining va texnologiyaning o'zgarishi ishlab chiqarishni tashkil etishning mazmuni va shaklining o'zgarishiga, uning takomillashuviga sabab bo'ladi.
Ishlab chiqarish miqyosining ijobiy samarasi shunda namoyon boʻladiki, korxonada ishlab chiqarish hajmi oʻsib borishi bilan, bir qator omillar ishlab chiqarish oʻrtacha xarajatlarining pasayishiga taʼsir koʻrsata boshlaydi. Bu omillar quyidagilar: 1) mehnatning ixtisoslashuvi; 2) boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi; 3) kapitaldan samarali foydalanish; 4) qoʻshimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarilishi. Quyida bu omillarning har biriga batafsil toʻxtab oʻtamiz.
1. Mehnatning ixtisoslashuvi. Korxona koʻlamining oʻsib borishi bilan foydalanilayotgan mehnatning ixtisoslashuv darajasini oshirish imkoni kengayib boradi. Qoʻshimcha ravishda ishchilarning yollanishi topshiriqning ular oʻrtasida borgan sari aniqroq taqsimlanib borishini anglatadi. Ishlab chiqarish jarayonida 5-6 tadan turli operatsiyalarni bajarish oʻrniga endilikda har bir ishchi bitta-yagona topshiriqni bajarishi mumkin boʻladi. Butun ish kuni davomida u oʻzining malakasiga koʻproq mos keladigan vazifani bajarish bilan band boʻladi. Kichik korxonalarda malakali ishchilar koʻpincha oʻz ish vaqtlarining deyarli yarmini hech qanday malaka talab etmaydigan ishlarni bajarishga sarflaydilar. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlarining oshib ketishiga olib keladi. Shuningdek, ishlab chiqarish miqyosining oʻsishi bilan taʼminlanuvchi mehnat operatsiyalarining taqsimlanishi imkoniyati ishchilar uchun oʻz vazifalarini bajarishlarida katta tajriba orttirishga zamin yaratadi. 5-6 ta topshiriq bilan band qilingan “oʻz ishining ustasi” ham bu vazifalarning har birini bajarishda u qadar malakali boʻla olmaydi. Yagona vazifani bajarish imkoniga ega boʻlgach, xuddi shu ishchi yanada unumliroq ishlay oladi. Va nihoyat, mehnat ixtisoslashuvining yuqori darajasi ishchi tomonidan bir topshiriqni bajarishdan boshqa biriga oʻtishdagi vaqt yoʻqotilishi holatining oldini oladi.
2. Boshqaruv xodimlarining ixtisoslashuvi. Ishlab chiqarishning yirik miqyoslari shuningdek boshqaruv boʻyicha mutaxassislar mehnatidan yaxshiroq foydalanish imkonini beradi. Birdaniga 20 nafar ishchini nazorat qilishga qodir boʻlgan rahbarning mehnati bir necha ishchiga ega boʻlgan kichik korxonada yetarli darajada foydalanilmaydi. Bu holatda maʼmuriy apparatni taʼminlash xarajatlarini oshirmagan holda korxona ishlab chiqarish xodimlarining sonini ikki baravar koʻpaytirish mumkin boʻladi. Shu bilan birga, kichik firmalar boshqaruvchi mutaxassis mehnatidan bevosita maqsadga muvofiq foydalana olmaydilar. Kichik korxonada sotish muammolari boʻyicha mutaxassis oʻz vaqtini boshkaruvning turli sohalari – masalan, marketing, mehnat resurslarini boshqarish, moliyaviy boshqarish boʻyicha taqsimlashga majbur boʻlishi mumkin. Operatsiyalar miqyosining kengayishi marketing boʻyicha mutaxassis oʻzini mahsulotlarni taqsimlash va sotish ustidan nazorat oʻrnatishga toʻliq bagʻishlashi mumkinligidan darak berib, boshqaruvning boshqa funksiyalarini bajarish uchun qoʻshimcha ravishda tegishli mutaxassislar jalb etiladi. Pirovardida bu holat samaradorlikning oshishi hamda mahsulot birligiga boʻlgan ishlab chiqarish xarajatlarining pasayishiga olib keladi.
3. Kapitaldan samarali foydalanish. Koʻp hollarda kichik firmalar ishlab chiqarish jihozlaridan texnologik nuqtai nazardan nisbatan samarali foydalanishga qodir boʻlmaydilar. Mahsulotlarning koʻplab turlarini ishlab chiqarish uchun mashinalarni faqat juda yirik va qimmat turuvchi komplektlarda sotib olish mumkin. Buning ustiga, mazkur mashina jihozlaridan samarali foydalanish ishlab chiqarishning katta hajmlarini taqozo etadi. Demak, yaxshi jihozlarni sotib olish va samarali foydalanishga faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina erishishlari mumkin.
Misol uchun, avtomobilsozlikda ishlab chiqarishning nisbatan samarali usullari yigʻish liniyasi uchun robot texnikasi hamda murakkab jihozlarning qoʻllanishini taqozo etadi. Mazkur jihozlarning samarali ishlatilishi uchun, baʼzi bir hisob-kitoblarga koʻra, yiliga 200 mingdan to 400 mingga qadar avtomobil ishlab chiqarish hajmiga erishish lozim boʻladi. Faqat yirik ishlab chiqaruvchilargina bunday jihozlarni sotib olishlari va samarali foydalanishlari mumkin. Mayda ishlab chiqaruvchilar ikki oʻtning orasida boʻladilar. Avtomobillarni boshqa jihozlar yordamida ishlab chiqarish samarasiz va mahsulot birligiga nisbatan koʻproq xarajatlar qilinishiga olib keladi. Biroq, nisbatan samarali jihozni sotib olib, undan ishlab chiqarishning kichik hajmi tufayli toʻliq foydalanmaslik ham samarasiz va qimmatga tushuvchi yoʻl hisoblanadi.
4. Qoʻshimcha turdagi mahsulotlarning ishlab chiqarilishi. Yirik miqyosdagi ishlab chiqarishning tashkilotchisi qoʻshimcha mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun kichik firmaga qaraganda kengroq imkoniyatga ega boʻladi. Goʻshtni qadoqlash boʻyicha yirik fabrika ishlab chiqarish chiqindisidan yelim, oʻgʻitlar, dorivor mahsulotlar va boshqa shu kabi qoʻshimcha mahsulotlarni tayyorlaydiki, kichik firma bu chiqindilarni zarur boʻlmaganligi uchun shunchaki tashlab yuborishi mumkin edi.
Ishchi va boshqaruvchilar mehnatini ixtisoslashtirish darajasini oshirish, nisbatan samarali asbob-uskunalardan foydalanish imkoniyati, chiqindilardan samarali foydalanish kabi barcha texnologik omillar oʻz ishlab chiqarish miqyosini kengaytirishga layoqatli boʻlgan tadbirkor tomonidan mahsulot birligini ishlab chiqarish xarajatlarining pasaytirilishiga taʼsir koʻrsatadi. Boshqacha aytganda, ishlab chiqarishga jalb etilgan barcha resurslar miqdorining 10%ga oshirilishi ishlab chiqarish hajmining nisbatan koʻproq, masalan 20%ga oshishiga olib keladi, natijada oʻrtacha umumiy xarajatlar pasayadi.
Salbiy miqyos samarasi. Vaqt oʻtishi bilan firmaning kengaytirilishi salbiy iqtisodiy oqibatlarga, va shundan kelib chiqqan holda, mahsulot birligi ishlab chiqarish xarajatlarining oʻsishiga olib kelishi mumkin.
Salbiy miqyos samarasi roʻy berishining asosiy sababi yirik miqyosdagi ishlab chiqaruvchiga aylangan firmaning faoliyatini samarali nazorat qilish va muvofiqlashtirishga harakat qilish chogʻida vujudga keluvchi maʼlum boshqaruv qiyinchiliklari bilan bogʻliq. Uncha katta boʻlmagan korxonada bitta-yagona boshqaruvchi uning faoliyatiga doir barcha muhim qarorlarni shaxsan oʻzi qabul qilishi mumkin. Firma hajmining uncha katta boʻlmaganligi tufayli mazkur boshqaruvchi barcha ishlab chiqarish jarayonini yaxshi tasavvur qila oladi hamda firma faoliyatining barcha yoʻnalishlarini tezlik bilan oʻzlashtira olishi, oʻz qoʻl ostidagilaridan olayotgan axborotlarni osonlik bilan tahlil qilishi, ular asosida aniq va samarali qaror chiqara olishi mumkin boʻladi.
Biroq bunday qulay holat firma miqyosining kengayishi bilan oʻzgaradi. Maʼmuriy xodimlar va ishlab chiqarish jarayonini alohidalashtiruvchi boshqaruv qatlamlari koʻpayib boradi; yuqori rahbariyat korxonadagi haqiqiy ishlab chiqarish jarayonidan alohidalashib qoladi. Yirik korxona miqyosida oqilona qaror qabul qilish uchun zarur boʻlgan barcha maʼlumotlarni yigʻish, tushunish va qayta ishlash bir kishi uchun imkon darajasidan tashqarida boʻladi. Boshqaruv apparatining chuqurlashuvi va kengayishi esa axborot almashinuvi, qarorlarni muvofiqlashtirishdagi muammolarni hamda byurokratik holatni keltirib chiqaradi, boshqaruvning turli boʻgʻinlari tomonidan qabul qilingan qarorlar bir-biriga zid kelish ehtimoli kuchayadi. Natijada samaradorlikka putur yetib, ishlab chiqarishning oʻrtacha xarajatlari oshadi. Boshqacha aytganda, barcha resurslar miqdorining 10%ga oʻsishi ishlab chiqarish hajmining nomuvofiq ravishda, aytaylik 5%ga oʻsishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining oʻsishidan doimiy ravishda olinuvchi samara. Baʼzi hollarda ijobiy miqyos samarasi taʼsiri barham topuvchi ishlab chiqarish hajmi bilan salbiy miqyos samarasi kuchga kiruvchi ishlab chiqarish hajmi oʻrtasidagi tafovut juda ahamiyatli boʻlishi mumkin. Bu ikkala chegara orasidagi maydonda barcha resurslarning 10%ga oʻsishi ishlab chiqarish hajmining ham mutanosib ravishda 10%ga koʻpayishiga olib keladi.
Ishlab chiqarish miqyosining kengayib borishi chuqur ixtisoslashuv tufayli boshqarish boʻyicha mutaxassislar mehnatidan ancha yaxshi foydalanish imkoniyatini beradi. Bu oxir oqibatda samaradorlikning oshishi va mahsulot birligiga ishlab chiqarish xarajatlarining kamayishiga olib keladi.