Kirish I bob. Milliy uyg`onish davri adabiyotida ayollar obrazi

I BOB.

Milliy uyg`onish davrida ayollar obrazi

1. 
   Jahon va o`zbek ma`rifatparvarchilik adabiyotida ayollar obrazi
   

Civilizaciya tarihida «Renessans» degan tushuncha bor. Asli francuzcha bўlgan bu sўzni ruschaga «Vozrojdenie» deb tarjima қiladilar. «Vozrojdenie» — tiklanish ma`nosiga tўғri keladi. Ўzbekchada esa bu «Uiғonish» deb қabul қilingan.

Biz «Millii uiғonish» davri adabiyoti deganda XIX asrning ikkinchi yarmi XX asr boshlari adabiyotini kўzda tutamiz. U ўziga hos bir davrdir. Tarixga etibor beradigan bo`lsak, har bir buyuk shaxs ortida ayol siymosi turganini ko`ramiz. Chunki butun bir millatni ayol dunyoga keltiradi, ayol tarbiyalaydi. Matonatli bu ayollar orasida uzoq umr ko`rib qiyinchiliklar oldida qaddini bukmay mardona kurashganlar va alaloqibat yorug` kunlarga yetib kelganlarni tushunamiz. Avlodlar davomiyligini ta`minlash, farzandlar tarbiyasi, ro`zg`or ishlari ayollar zimmasida. Qadim momolarimizning zukkoligi, bilimdonligi sabab Beruniy, imom Al-Buxoriydek buyuk zotlar voyaga yetgan. Aslida oilani ham jamiyatni ham birlashtirib katta kuchga aylantira oladigan zot bu Ayollardir.

Ayol bo`lmasa, adabiyot bo`lmas edi. Adabiyot avvalo ayolga atab, ayol uchun, uning ko`nglini olish uchun, dilidagini bilish, ayol degan xilqat ne o`zi-shuni anglash uchun yaratilgan.⁷

“Insonshunoslik bo`lmish adabiyot birinchi navbatda ayolshunoslik, ayolni o`rganish inkishof etish ilmidir. Kuzatsak eng qadimgi asarlar ham ayolga bag`ishlangan, ular konfliktini ayol va unga aloqador narsalar tashkil etadi. Hatto aytish mumkinki, adabiyot taraqqiyotida ayol va mavzuyining badiiy tadqiqi,uning teranlasha borishi bilan chambarchas bog`liq”⁸ ekanligi barcha davrlar adabiyoti uchun xosdir.

Ayol obrazining dunyo adabiyotda aks etishi, uning jamiyatdagi ijtimoiy mavqeyi u yashagan tarixiy davr bilan bevosita bog`liq bo`ladi. XIII asr nasrida ayollarning romantik obrazlari yaratilgan bo`lsa, asta-sekinlik bilan ularning manfaati uchun kurashchan obrazlari paydo bo`la boshladi. Dunyo adabiyotini kuzatadigan bo`lsak, Angliya adabiyotidagi Elizabet, yapon adabiyotidagi Malika Otikuba, rus adabiyotida Tatyana Larina va Natasha Rostava, Amerika adabiyotida Skarlet Oxaralar bugun shu xalqning timsoliga aylangan. Bu kabi obrazlarni rus mumtoz adabiyotida sezilarli darajada uchratishimiz mumkin.

Rus olimi E. Shore ayolllar obrazini quyidagicha tasnif qilishni taklif qiladi: malikalar, jodugarlar, farishtalar, yoqimli va jozibalilar, mehribon ona va hislatli ayollar. Ammo o`z qarashlarini rus adabiyoti asosida dalillab, “…rus madaniyati va adabiyotida eng yuqori insoniy qadriyatlarni o`zida mujassamlashtiradi” deydi.

Jahon adabiyotida ham o`zbek adabiyotida ham har bir kichik asarlardan toki katta romanlargacha ayollar obrazi yoritilgan. Eng muhimi, har bir obraz bir-birini takrorlamaydi, yoki aksincha ayollarning ruhiy olami jamiyatga munosabati bir-biriga juda yaqin. Hattoki yevropalik ijdkorlar tomonidan yaratilga ayollar obrazi va o`zbek adabiyoti asarlaridagi ayollar obrazi ham bir-biriga yaqin.

XVIII asrda Ғarbii Evropada millii uiғonish davri jamiyatida ayol va uning ўrni, қadr-қimmati bilan boғliқ қarashlar ўz ifodasini topgan. XVIII asrga kelib, Angliyada hotin-қizlarning jamiyatdagi ijtimoii mavқei қuiidagicha sinfiilashtirilgan edi:

1) қuii sinf vakillari;

2) ўrta sinf vakillari;

3) yuқori sinf vakillari.

Mamlakatning zodagon honimlari vaқtlarini қandai ўtkazish tashvishida bўlsa, ўrta sinf ayollar ўziga mos kuyov topish, kiiinish va ўziga oro berish bilan ovora bўlganlar. Қuii sinf vakillarini ertangi kun uchun қaerdan egulik topish tashvishi bezovta қilgan. Mazkur sinfii tabaқalanishlar va tengsizlik masalalari ana shu davr adabiyotida ҳam ўz aksini topdi.

XVII-XVIII asr boshlarida Evropada ayollar teng ҳuқuқligi uchun olib borilgan uzoқ kurashlar, ayollarga baht-saodat, ҳurriyat, oilavii tinchlik ўrniga bahtsizlik, onalik saodatidan bebaҳralik, hўrlik, kamsitilishga olib kelgan. Ғarb demokratlari қadimda SHarқ ayollarining “oғir қismati”, “fojeali ҳayoti” ҳaқida ayuҳannos solgan bўlsa, Evropada ҳam ҳurriyatga erishgan hotin-қizlarning aҳvoli taҳsinga sazovor emas edi.

Ingliz adabiyotiga yangi epistolyar roman janri bilan kirib kelgan S.Richardson asarlarida ҳam burjua tuzumidan aziyat chekkan ayollar tasvirlanadi. YOzuvchi D.Defoning “Moll' Flenders” va “Roksana” asarlari bosh қaҳramonlari Moll' Flenders va Roksanadan farқli ravishda or-nomusli, қat`iyatli Pamela obrazini yaratdi. “Pamela, yohud taқdirlangan ayol” asarining bosh қaҳramoni burjua tuzumining chirkin va razil jamiyatida ҳam ўz iffati va sha`nini saқlagan, ҳalol va sofdilligi uchun asar sўngida taқdirlangan ayol obrazidir. Richardsonning novatorligi – uning halқdan chiққan oddii қizni asar қaҳramoni sifatida talқin etganida. S.Richardson Pamelani boshқa ma`rifatchi yozuvchilar қaҳramonlaridan farқli ravishda ezgu fazilatlar egasi sifatida tasvirlaidi. Hotin-қizlarning iffatli, ҳayoli, or-nomusli va ҳayot қiiinchiliklariga bardoshli bўlishlari va kun kelib ular mana shu fazilatlari uchun taқdirlanishi Pamela timsolida ўz isbotini topadi.

Evropa adabiyoti tarihida epistolyar romanning yuzaga kelishi va uning ilk taraққiyot bosқichlari Camuel' Richardson nomi bilan boғliқ. Adabiyotshunos E.A.Bondarenko Camuel' Richardson ijodiga yuқori baҳo beradi: “Ҳar bir asrda uning (Samuel' Richardsonning) ijodiga bўlgan қiziқish ortib bordi, negaki ғarb romanchiligini, hususan, epistolyar romanning yaratilishi va taraққiyotini yozuvchi ijodisiz tasavvur etib bўlmaidi”.

Epistolyar janrda yaratilgan asarlarga hos hususiyat – қaҳramon ruҳii olamini keng yaratish “Pamela yohud taқdirlangan fazilat”da Pamela tomonidan tutilgan kundalikdagi bitiklarda amalga oshiriladi. Asar ikki қismdan tashkil topgan bўlib, birinchi қismda Pamelaning ichki tuiғulari maktub orқali tasvirlansa, ikkinchi қismda қaҳramonning taassurotlari uning kundaligi orқali bayon etiladi. Pamela obrazi ingliz failasufi J.Lokkning “tabiii odam” koncepciyasiga mos keladi. Romanda ingliz ma`rifatchilik davri badiii in`ikosi sifati yaratilgan. Pamela ota-onasiga yozgan hatida bekasi B. honimning vafotidan chuқur қaiғu va iztirobga tushganligini, u kishi juda ҳam sahii va olijanob inson bўlganini alam bilan ta`riflaidi: – Men chuқur қaiғu va iztirobdaman. Honim kasallik tufaili olamdan ўtdi. U ҳammamiz uchun aziz va meҳribon honim edi. (Tarjima bizniki. U.S.)

Richardson Pamelasining e`tiborga molik jiҳatlaridan biri – ўzining yuksak insoniilik tuiғulari bilan atrofidagilarga ta`sir қila olishida. Oddii hizmatkor қizdagi oқilalik, fozilalik, ўziga hos қadriyatlarga egaligi, ota-onasi oldidagi farzandlik burchlari – Richardson orzu-umidlari – ўsha davr ingliz jamiyatiga hos tabaқalanish sharoitida inson mavқei, қadri faқatgina insonning ўziga hos fazilatlari bilan belgilanishi mumkinligi Pamela obrazi orқali ochib berilgan.Umuman olganda, Richardson ingliz ma`rifatchilik koncepciyasida ayolning ҳayotdagi mavқeini Pamela singari bўlishini orzu қilgan. Asarning ғoyavii-badiii moҳiyati ҳam huddi mana shunda.Milliy uyg`onish davri adabiyotidagi xotin-qizlar obraziga nazar tashlaydigan bo`lsak, unda asosan ayollarni o`qimagan, o`z ota-onasiga, turmush o`rtog`iga mute qilib tasvirlanadi. O`sha davr adabiyotida ayollarning erkinligi huquqlari butkul cheklangan, ayrimlari otasi tomonidan yoki turmush o`rtog`i tomonidan kamsitilgan yerga urilgan. O`z xohishiga qarshi o`zining otasi tenggi insonlarga hali o`n gulidan bir guli ochilmagan qizlarni zo`rlab achinarlisi kundosh qilib beri yuborilishi aks etgan. Xususan, CHulpon yaratgan asarlarida utmishda ayollarga bulgan munosabat, ularning hak-hukuklarining paimol etilishi, kism'ati asorat, surati insondek bulgan hotin-kizlarning dardu hasratlari yoritilgan. CHulpon ijodining sermahsul aeari hisoblangan “Kecha va Kunduz”da hotin-kizlarning jamiyatdagi ijtimoii mavkei kanchalar past ekanligi tasvirlangan. Ijodkor asaridagi barcha ayol obrazlariga mazlum SHark obraziga hos kuyunchaklik, fidoiilikni tasvirlar ekan, u kalbidagi maksadlarini, orzu istaklarini, ui hayollarini asar kobigida birlashtiradi.

CHўlpon badiii olami “Kecha va kunduz”da Miryoқub, Akbarali, Zebi, Maryam kabi badiii obrazlar orқali namoyon bўladi. Ainiқsa, yozuvchi yaratgan ayollar obrazi betakror, badiii salmoққa ega. Adib “Kecha va kunduz” romanida badiii obrazlarni yaratishda psihologizmning psihologik portret turidan keng foidalangan. Bundai ҳolatni romandagi ayollar obrazida ҳam kuzatish mumkin. Ҳayotni realistik tasvirlash, undagi insonlarning ruҳii dunyosini yoritib berish, CHўlpon ijodiga hos bўlgan jiҳatlardan biridir. “Kecha va kunduz” romanidagi Zebi, Қurvonbibi, Saltanat, Poshshohon, Mariya Stepanovna kabi ayol obrazlari psihologizmning yuқoriligi, ziddiyatning kuchliligi, ichki olamining murakkabligi bilan muҳim aҳamiyat kasb etadi. YOzuvchi asarda introspekciya usulidan unumli foidalanish orқali – Zebi obrazidagi ichki ҳis-tuiғular, қalb kechinmalari ҳamda uning ruҳii olami bilan boғliқ psihofiziologik ҳolatni қaҳramon muloҳazasi va sarҳisobi orқali tasvirlab beradi.

Adabiyotshunos D.Қuronov Zebi obrazi hususida “Kecha”ning eng dilbar қaҳramoni – Zebi obrazini yaratishda CHўlpon “evrilish san`ati”ning beқiyos namunasini namoyon қiladi. Zero, A.Қodirii Ra`no ҳaқida “tabiat hasis emas: tikandan gul, aridan bol yarataveradi” degani kabi, Zebi ҳam Razzoқ sўfi honadonida ўsha sahovatli tabiat mў`jizasidek ajralib turadi. Akademik N.Karimov esa Zebini beozor, ҳammaning kўzi va dilini қuvontiradigan chechak – binafshaga қiyoslaidi. Adib Zebi obrazi orқali millat ayollarining erkinlikka, yoruғ kunlarga tashna bўlgan ruҳii ҳolatini keng tasvirlab bergan. Muallif asarda badiii voқelikni muҳim komponenti ҳisoblangan peizajdan қaҳramon ruҳiyatini ochib berishda unumli foidalangan. Asar tuzilishi uning shaklii va mazmunii butunligini ta`minlash bilan birga ўқuvchiga psihologik va ғoyavii-estetik ta`sir baғishlaidi. CHўlpon asarda Zebining badiii portretini uning oҳangrabodai ovozi orқali bayon etadi.