Kirish I bob. Milliy uyg`onish davri adabiyotida ayollar obrazi

Mavzuning o`rganilish tarixi. Abdulla Qodiriy ijodini o`rganish u yashagan davrdayoq boshlangan. Qator qodiriyshunos olimlarimiz Qodiriy shaxsiyati va uning asarlari haqida ko`plab ilmiy risola, dessertatsiya, kitoblar, ilmiy maqolalar yozganlar. Jumladan Oybek, Matyoqub Qo`shjonov, Bahodir Karimov, Umarali Normatov, Naim Karimov, I. G`aniyev kabi olimlarimizni misol qilishimiz mumkin.

O`zbek adabiyotshunosligida “Mehrobdan chayon”ga munosabat Oybekning “Abdulla Qodiriyning ijodiy yo`li” asari bilan boshlanganligi ta`kidlab kelinadi. Ammo romanning daslabki talqini uning nashriga sanadoshdir. 1929-yili “Sharq xaqiqati” gazetasida Miyon Buzrukning “Mehrobdan chayon” (Mavzuyi, sinfiy tusi va tuzilishi jihatidan tekshirilmishdir) sarlavhali maqolasi e`lon qilinadi.⁴ Keyingi yillarda esa Matyoqub Qo`shjonovning “O`zbekning o`zligi” kitobi ( Abdulla Qodiriy nomidagi xalq merosi nashriyoti, 1994-yil.), X. Lutfiddinovaning “Gullarning ra`nosi” (Toshkent: O`zbekiston, 1997-yil), Umarali Normatov “Qodiriy bog`i” (1995), Habibulla Qodiriy “Otam haqida”, Nabijon Boqiy “Qatlnoma” kitoblari, Bahodir Karimovning “Abdulla Qodiriy: tanqid, taxlil va talqin”, (Toshkent: Fan nashriyoti 2006-yil,) shuningdek filogiya fanlar doktori Zebo Qobilovaning “Anvar va Ra`no sog`inchi” maqolasi ( Farg`ona haqiqati. 2021-yil 21-sentyabr 79-son 4-bet.) va boshqa ko`plab maqolalar yozilgan.

Abdulla Qodiriy ijodi xorijda ham sezilarli darajada o`rganilgan. Jumladan, tatar olimi Zarif Bashir 1929-yili Qozonda nashr etilgan “O`zbek adabiyoti” kitobida “Uning (Abdulla Qodiriy nazarda tutiladi-B K) 1923-yidan so`ng bosilgan O`tkan kunlar nomli zo`r bir romani uch bo`lim bo`lim bo`lib nashr etildi. Mundarijasi Xudoyorxon davridan olib yozilgan bu romanni o`qigan chog`ingda, o`zingni butunlay shu diyorning qahramonlari orasida his qilasan…”, degan satrlar bor.<sup>5</sup> Qozoq yozuvchisi Muxtor Avezov, amerikalik olima Eden Nabining “O`rta Osiyoning o`tish davri adabiyoti: 1909-yildan 1932-yilgacha tojik va o`zbek badiiy prozasi” nomli ilmiy ishi, Hristofor Maykel Murfi “Abdulla Qodiriy tarixiy romanlarining ilk o`zbek adabiy an`analariga aloqasi” (Vashington univeristeti, 1980) doktorlik dessertatsiysi. Ish 209 bet hajmli bo`lib, “Kirish” va “xulosa” bilan birga yetti bobdan tarkib topgan. Ishning beshinchi bobi “O`tkan kunlar”, “Mehrobdan chayon” da hikoyani bayon etish usullari” deya nomlanadi. Professor I. Baldauf o`zbek adabiyotini, xususan Abdulla Qodiriy ijodini o`zicha tuhshunadi, o`zicha tushuntiradi. Ba`zida o`zbek adabiyotshunoslari e`tiborsiz qoldirgan nuqtalarga diqqatini qaratadi.⁶