Kirish I bob chor bakr majmui ba undagi dahma, xaziralar tarixi

1.3. MADRASA

Madrasa peshtoqi hashamatli, xujralari ko‘p. Old kismini aga namoz- gox maydoni tashkil atgan, ko‘rinsshi juda chiroyli. CHor Bakr madrasasi Buxoro madraealarnning oliy toifasiga kiritnlgan. Peshtoqi uch qavatli. Uchinchi qavatida ham hujralar mavjud. Hofiz Tanish al-Buxoriy- ning ma’lumot berishicha, peshtoq katibasida suradan oyat iaksh etshggan zkan. Lenin u bizning danrimizgacha etib kelmaganligi uchun bu xakda biror jo‘yali fikr ayta olmaymiz. Madrasa peshgoqi 1950, 1971 yillarda va undan keyin ham ta’mirlangan. 1999 yilgi ta’mirigacha peshtoqdan umuman bir parcha xam qolmagan edi. Ustalar uning poydevoriga qarab o‘zini qayta tikladilar. Obi riigglarning tarkibi xonaqoh g‘ishtlari tarkibidek bir xil. Ular yukorida nomi zikr etilgan xumdonda pishiril- gan. «SHarafnomai shoxiyada ta’kidlaiganidek, 6u erda ilk marta «Uning madrasasida mashhur olim va fozillardan biri muallimlik masnadida o‘ltirib, zaruriy va diniy ilmlarni o‘qitardi xamda (madrasaga beril- gan) vaqflardan to‘la hissador edi. U joyda o‘kuvchilar xam yaxshi maosh bilan ta’minlanib, hamisha xotirjamlik bilan mutolaa kilishga kiri- shardilar» (O‘sha kitob, 157-bet).
Madrasa poydevori va devorlarining xar joy, xar joyida qamnshi ko‘fga, bo‘yra, yozib ko‘yilgan. Hujralar ichkarisini tiklashda ko‘iincha usuli arki duzi²⁰ ishlatilgan. Mullabachalarga kulay sharoit yaratish maqsadida hujra ich karie i da o‘choq nazifasini bajaruvchi xamda qish fas- lida uyni isitunchi vosita sifatida o‘choqdon, sandal joyi, kitoblar uchun xam ravoqlar qurilgan. YUkori qismida joylashgan xujralarga max- sus pillapoya orkali chiqiladi. Pillapoya juda mustahkam, sarg‘ish rangli qalip marmartoshdap yasalgan. Hozirgacha asl holida turibdi. Ta’mirta- lab emas.

1.4. MASJID

Masjid binosi juda hashamatli. Ikkinchi qavatida xamda peshtoq knemida shinamgina xujralar mavjud. Gumbazi ham j u da kurkam. Ichkari kismi arki duzi usulida yasalgan. Masjid ieshtoqinin] katibasi bilan nkkn yoniga «Al-isro^ eurasshshsh birinchi, nkkinchi, uchipchi, turginchi oyatlari bitilgai. YOzuvlar suls xatida bo‘lib, g‘ishtkoriy, koshinkoriy usulida bezatilgan? Mana o‘sha karomatln suraning go‘rt oyati (tarjimasi):

1. 
   («Ollox) bir kecha o‘z bandasi (Muhammadni) unga oyat mo‘‘jieala- rimnzdan ko‘rsatit uchun Masjid al-Haromdan biz atrofini barakotli qilib qo‘ygap Masjid al-Aksoga say]> kildnrgan iok zotdir. Darxaqiqat, u eshituichi va ko‘rgukchi zotdnr»,
   
2. 
   «Viz Mycora kitob arn etdik va u Bani Isroil uchun hidpnt qilib dedik: «Sizlar mendan o‘zgani vakil kilib olmanglar».
   
3. 
   «Ey, 6iz g‘arq bo‘lishdan qutqarib Nuh bilan birga kemada ko‘tarib, najot bergan kishilarning zurriyotlari. Sizlar xam IIyx yo‘lshsh tuting- lar, zero_t u doimo shukur qilguvchn banda edi».
   
4. 
   «Viz Bani Isroilga u kitobda Sizlar albatta (SHom) zamipida ikki marta buzg‘unchilik qilursizlar va katta tug‘yonga tushursizlar, deb xabar berdik.
   

Oyatlar sharxi tubaldagicha: Muxammad paygambarni farishta Jabroil Olloh maskaniga, Arshga olib chiqadi va Ollox payg‘ambarga щupday kalomi muborak inago kiladi: «Bu bir kecha-kunduzda o‘qiladigan bssh vaqt namozning xar biriga un namoz savobini ato kidurman». Demak, beщ vaqt namoz o‘kigan kshpiga ellik vakt namoz savobi yozilur.
Masjid peshtokining balandligi 20 — 30 metr, yoydevorining er sat- xddagi kismi 12 metr. Bino yoydevorining siin kismida qamish keem a lari qo‘yilgan. Qamishning qalinligi b() santimetrni tashkil knladi. Ka- migp ko‘yishdan maqsad iguki, u zax, namnish yuqoriga o‘tishiga monelik qiladi, ishqalanishni saqlaydi na havo o‘tkazpgch vositasi bo‘lib, binoni nurab ketishdan sakdash uchun xi.zmat knladi. Bino ichkarisnnish mehrob qismi osma sharas|»a bilan bezatilgan, Uch tomondan ikki tabaqali eshik ko‘yilgan. Eshiklar va ostona qismi juda mustahkam bo‘lib, u Buxoroniig qayrag‘och daraxti yog‘ochidan ishlangan.
MINORA
Uch xashamatli binoning shundok ro‘parasida minora xam qurdirilgan. Minora 1890 yilda Mirzo Hoji Jo‘yboriy tomonidan tiklangan bo‘lib, unchalnk baland zmas. Taxminimizcha, bu minora oldingi minoraning poy- devori ustiga kurilgan bo‘lishi xam mumkin⁶.
XORAZMSAROY
Xo`p o‘zi uchun masjid, Madrasa, xonaqohning ro‘narasida, quyoshchikar tomon darvozasi bilan bakamti xdramearoy ham qurdirgan. Hofiz Tanish alBuxoriyshshg ta’kidlashicha: «Jamiyat martabali xoqon diljunyu bu bog‘da orom olish uchun goq-gox (u epra) borib, ayshu iptrat va (shodu) xurramlik ayvonida, shavku zavq palosida yayrab, xurgandlik na beg‘amlik niholini ruxni o‘stiradigan shodlik suvi bilan parvarish qilardi: xur- sandlik gulini xushdillik nasimi bilan ochardi» (Usha kitob, 158-bst).
liera Abdullaxon boshqa joyda haramsaroy qurmay aynan CHor Bakr majmuagnning ro‘parasnda uni tikladi? CHunki Sumitan kishlog‘i bahavo, shifobaxig bulog‘n bor, eri bexishtmonaid bo‘lib, xar xil mevali, manza- rali daraxtlar parvarish qilshp uchun juda kulay edi. SHahardai 5,5 kilometr masofada joylashgan CHor Bakr znyoratthida xdr xafta juma kuni kelgan xon tavofdan so‘ng xos haramsaroyda dam olib, xotirini shod etib, yana davlat ishlarini bajarishga kirishgai.
« Xoramsaroy» maxsus oromshh, maxram joy dsmakdir. Xaramsaroyda fakat nodshoxning xos odamlari-yu ahli ayoli yashagam, YAna shuni ta’kid- lash o‘rinliki, qar haftaning chorshaiba va shayba kunlari xon na zodagon ayollarining ziyorat kuni deb e’lon qilinib, shu kupi shaxardan to Sumitan qshllog‘i markazigacha bo‘lgan yo‘lning ikki tom oni da sokchilar qo‘yish odat tusiga kirgan. Xdramsaroyning sharq tomonidagi boshlanish devori yonida «Kavshkashop» joyi bo‘lgan. Ziyoratga keluvchilar otliq, aravada bo‘lsa, otaravadan kavshkash joyida tushib, kovushlarini echib, qadamjoy* gacha piyoda kptanlar. Bu qolat pirlar ruxiga yuksak hurmat nishonasi edi. Xaramsaroy binosi bog‘ning o‘rtasida joylashgan. Ikki qavatli, bi- rinchi va H k kii ch i kavati ham chordara shaklida bo‘lib, binoning to‘rt tomonndan shinam eshigi bo‘lgan. Epgiklardan yozning issiq kunlarida shamol aylanib, muattar gullar uforini to‘rg tomonga sochib turgaida juda dnlkusho manzara hosil bo‘lgan. Binoning ro‘parasida suii tiniq- likda shishadek qovuz, sal chetrog‘ida to‘rt tomoni aylana supaning nak yonidagi ariq lablarida olma daraxti ekilgan. Olma daraxti issiq xavo- ni salqin qilib turishga yordam bergan⁷. Haramsaroyning gashqari va ichka- ri tomonlari nakdii kundaliy bilan bezatilgani bone u quyosh iurida tovlanib, ko‘z kamnshgudek, malohatli ko‘ringan, Haramsaroy atrofi etti qavat kungurador devor bilan o‘ralgan. Denorning shundok yonpshasi bilan ariq o‘tgan, arikning devor tomon kirgokdarida safedori samarqandiy daraxti o‘tkazilgan. Bu chorbog‘chilik ananasiga rioya qilinganlik belti- sidir. Lrikning bor taraf qirg‘og‘ida gulsafsar, ksyin yana yo‘lak. Buni Gulgasht desak xdm bo‘ladi. YAia oqar ariq, ariq qirg‘oqlarida o‘rik daraxti. Xap ikki o‘rik daraxti oralig‘ida shaftoli daraxti, keyin yana ok oshriayvand o‘riklar bo‘lgan. Xovuzga karab boradigan ariklar lablarida guli xamisha baxor, savsani rasmiy, xanjariy o‘stirilgan bo‘lsa ajab emas. CHordara atrofidagi erlarda «chahorchaman*- usulida bog kilingap. CHunonchm, birinchi bog‘ anorzor, ikkinchi bog‘ bexizor, uchnichi bog‘ — shaftolizor, to‘rtinchi bog‘ — nokzor bo‘lgan.
Chaxorchamandan so‘ng gul bog‘chalari boshlangan. Birinchn bog‘chada guli ra’no, guli shashmoha, nilufar, ikkinchi bon chada bog lolasi, dardari kokuli²', dardari go‘sh, tog‘ lolasi, uchinchi bog‘chada binafshai zar. yosuman, arg‘uni zar, lolai du tabaka, nasrnn, bag‘dodiy, qazli o‘stirilgan. To‘rtinchi bog‘chada binafshai kabo‘t, savsan, zebogul, beshinchi bog‘chada shab bodo‘ston, chamanafro‘z, xatmi xitoyi, bo‘stonafro‘z kabi gullar zkilib parvarish qilingan. Ry gullar ketma-kst ochilib, bog‘chalar xar doim yashnab turgan. Xaramsaroy binosi atrofnda chinor, tol, tut daraxti o‘sgan. SHarq tomonda olubolu, g‘arb tomonda gilos, ular oralig‘ida kizil arg‘un yashnab turgan⁸.
Ayni kunda Haramsaroydan biror-bir nishona qolmagan. Joyi fakat tepalik ia kamishzor bo‘lib turibdn, xolos. Bshyu poqdevoriii tuiroqto‘da ostidan kavlab ko‘rishga to‘g‘ri keldi. Poydevorining g‘arb tomonida kabr xam bor. Biz qabrdagi marmartoshga o‘yilgan bitiklarni baqalri hol o‘qib chikdik, Ular quyidagilardir:

1. 
   Maryami iffatpaioh, Ismat oyim podshoh.
   
2. 
   Binti SHerg‘ozixonki yobi (?) dastgoh.
   
3. 
   Oftobi davlatash dar burji «Qosimi iklimi Buxor*-.
   
4. 
   Bud to dar kilki xasti az balandixoi baxt.
   
5. 
   Ro‘y xurshidash g‘ulomi shabi nima bud mox.
   
6. 
   Az kamoli ikgidori aqlash but on pokdil.
   
7. 
   Dod az dasti on ahln moh garduni ehtimol. Pur taxti balandash kard zeri xok.
   
8. 
   Inchuning oliy nishonero ba xok afkandiy.
   
9. 
   Xamchun mohi falak reja shntoft.
   
10. 
    Tafti; hokimi nabzn o‘ yoft rox andar sang.
    
11. 
    Xostam go‘yam nishoni davlati ÿ siri xiral.
    
12. 
    Bo ealotin raxnamo-yu bo raiyat xayruxox.
    
13. 
    Guft tarixi vafotash: podshox.
    
14. 
    Guft tarixi vafotash kard znynati podshox (Sulaymon xamiyat SHerg‘ozixon).
    
15. 
    Mulki davron bo xislati xazrat Latifabonu xonim bibi binti...?