QADIMGI STADION Urug‘chiliq to‘zumi harabolalarida taraqqiy etgan yunon quldorlik davlatlari harbiy jahatdan uyushgan polislar (shaharlar) harakteriga ega edi. Davlatlarning bunday harakterga ega bo‘lishi qullarni qurolli kuch yordamida itjoat go‘yolikda saqlash ixtiyojidan kelib chiqqan edi. O‘sha vaqtlarda harbiy tayyorgarlik darajasi bilan belgilanar edi. Shuning uchun yunon harbiy-quldorlik poilslarida quldorlarni jismoniy jihatidan madaniyatlashga katta e’tibor berilar edi. Erkin bo‘lib tug‘ilgan har bir erkak quldor harbiy xizmatni o‘tash majbur edi. Armiya faqat quldorlardan tarkib topib, ular eng muhim qurollaridan biriga aylanar edi. Shuning uchun harbiy tayyorgarlik masalalari va u bilan bog‘liq bo‘lgan quldorlarni jismoniy jihatidan madaniyatlash masalasi bu davlatlarning diqqat marqazida turar edi.
Turli davlatlarda bo‘lajak jangchilarni tayyorlash maxsus madaniyat sistemalari yaratila boshlanadi. Bu sistemalar asosini jismoniy madaniyat tashkil etar edi. Sparta va Afrinida vujudga kelgan madaniyat sistemalari eng harakterli sistemalardan edi. Bu davlatlarning o‘ziga xos ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy hayoti o‘ziga xos madaniyat sistemasining vujudga kelishiga sabab bo‘ladi.
SPARTA SISTEMASI Doriyliklarning Laqoniyani bosib olish natijasida eramizdan avvalgi IX asrning o‘rtalarida vujudga kelgan. Sparta davlati dastlab harbiy jihatdan uyushgan urug‘chiliq ittifoqi harakterga ega edi. Sparta bu ittifoqning ko‘pgina xususiyatlarini deyarli butun tarixi davomida saqlab kelgan. Bosib olingan mahalliy aholi bosqinchilar-doriyliklar tamonidan juda qattiq ekspluatsiya qilish ob’ektiga aylanadi. Mahalliy aholi bosqichlarini barcha qishloq xo‘jaligi va xunarmandchiliq maxsulotlari bilan ta’minlashga majbur edi; harbiy jamoalarga uyushgan bosqichlarning o‘zlari esa faqat harbiy ish bilan band edilar. O‘z zamonlariga qarshi tez-tez qo‘zg‘olon ko‘tarib turadigan pedonomlar va iloatlar ommasi ustidan hokimlikni qo‘llab-quvvatlash zarurligi spartaliklarni doim jangovar holatda turishga majbur qiladi va jamoaning sho‘nga muvofiq harbiy lagerv uyushmasining yuzagi kelishiga sabab bo‘ladi. Spartaning .20 yoshidan 60 yoshigacha bo‘lgan har bir fuqarosi arimya safida bular, buning ustiga ko‘p vaqtning oilasidan o‘zoqda, har kuni biror ma’lum bo‘linmaning jangchilari yig‘iladigan jamoat oshxonalarida (sissitiyalarda) o‘tqazishiga majbur bular edi. Harbiylar lagerv hayoti shariotlarida o‘ziga xos madaniyat sistemasi ham rivojlanib borar edi.
Spartaliklar madaniyat sohasida o‘z e’tiborini asosan kuchlik chidamlik va epchillikning o‘sishiga qaratar edilar, cho‘nki spartaliklarning qurollanishi harakteri va taktikasi shuni talab qilar edi. Madaniyat maqsadi bo‘lajak jangchilar hamjihatligini, kuchini va chidamligini ta’minlaydigan jismoniy fazilatlarini kamol toptirishdan iboratdir. Spartada madaniyat masalalariga katta e’tibor berilar edi. Gudakning tug‘ilgan kunidan boshlab uning hayoti davlat nazorat ostida bular edi. Plo‘tarxning aytishiga qaraganda, biror jismoniy kamchiliq bilan tug‘ilgan barcha bolalarni o‘ldirganlar, so‘ngra esa maxsus tashkil qilingan ijtimoiy internat uylarida o‘qitganlar. 7 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan o‘g‘il bolalar jamoat uylarida yashab ular asosan jismoniy madaniyat olar edilar. A limited form of gymnastics may have been practised by the Chinese and Egyptians as early as 3,000 years’ ago. However, the term “gymnastics” was not introduced until the era of the Greeks and Romans. It was impossible to practise the strenuous activity involved in gymnastics in the heavy garments worn during this period and therefore the athletes would have removed their clothing and performed naked. These naked athletes were known as “gymnasts”, which was derived from the Greek, “Gymnos”. During this period the term gymnast was used to describe an athlete who participated in activities such as wrestling, throwing, running etc. Later the term gymnastics was used to describe collectively all sports which were performed inside a gymnasium. It was in the early 19th century that the introduction of Ling’s Swedish form of free gymnastics and Jahn’s apparatus-based gymnastics became the standards for gymnastics within both education and clubs.2 Ular jismoniy mashqlar (yugurish, kurashish, irg‘itish, sakrash va boshqalar) yordamida har qanday qiyinchiliqlarni yengishga o‘rgatar, o‘z kuchlari va chidamliklarini o‘stirar edi. Ularning murabbiylari va rahbarlari davlat tomonidan belgilanadigan pedonomlar edi. Har yili shu yoshdagi guruhga turuvchi bolalar uchun sinov (uy) lar tashkil etilib, bu sinovlarda o‘g‘il bolalar o‘zlarining jismoniy fazilatlarini rivojlantirish borasida bir yil ichida erishgan natijalarni namoyish qilar edilar. 14 yoshga yetgan o‘smirlar uchun sinov yili deb ataluvchi alohida yil belgilanar edi; bu o‘smirlar qurol olar, maxsus otryadlarga guruhlashtirilar va o‘z murabbiylari rahbarligida politsiya hizmati va harbiy xizmatni o‘tar edilar. Bu sinov yili davomida ular to‘ngi yugurishlar uyushtirar edilar, bunday to‘ngi yugurishlar vaqtida ularga yo‘lda uchragan har bir ilotni o‘ldirishga, ilotlarni qishloqlariga xujum qilishga bu qishloqlarni vayron qilib tashlashga huquq berilgan edi. Bu yurishlar ilotlarni qo‘rqitish va yosh spartaliklarni yurish vaqtidagi jangovor holatiga, ilotlarning qo‘zg‘olonlarini bostirishga o‘rgatish maqsadida uyushtirilar edi.
Sinov yilni tugashi bilan o‘smirlar eyrenlar razryadiga o‘tqazilar edi. Eyrenlar (15 yoshdan 20yoshgacha bo‘lagan yigitlar) sistemali jismoniy tayyorgarlik bilan shug‘ilanar va ayni bir vaqtda kichik yoshdagi sinfdagi o‘g‘il bolalarni madaniyatlashda pedonomlarga amaliy yordam ko‘rsatar edilar.
Yosh sapratlik 20 yoshga to‘lishi bilan yana sinovdan o‘tar va ediblar razryadiga o‘tqazilib, ular qatorida 30 yoshgacha bular edi. Ediblar qo‘yishlar sostaviga kiritirar, yugurishlarda qatnashar edilar. Ular mo‘ntazam ravishda jismoniy mashqlar bilan shug‘ilanar o‘zlarida aska uchun zarur bo‘lgan fazilatlarini tarkib toptirar edilar.
Sparta yoshlarning erlar jinsi jismoniy madaniyatIning qattiqligi spartalik qizlarning ham qattiq tabiyasiga muvofiq kelar edi. Qizlar yigitlar bilan bir qatorda jamoat bayramlarida ishtirok etib, musobaqa va raqslarga qatnashar edilar: yugurish, sakrash, irg‘itish va hatto kurashishga doir mashlar ko‘proq shug‘ullanar edilar. Qadimga ma’nbalarning ko‘rsatishicha, qizlarni bunday tabiyalashdan maqsad “bu qizlardan tug‘iladigan bolalardan baquvvat va kuchli bo‘lishi uchun ularning tanasini kuchli baquvvat qilishidan iboratdir”.
Quldorlarning Afinada vujudga kelgan madaniyat sistemasi Spartadagi qattiq, bir tamonlama madaniyat sistemasidan (bu yerda aqliy ta’limga e’tibor berishar edi) farq qiladi.
