Kirish, fonetik sath, leksik-semantik sath

Ijtimoiy kelishuv nazariyasi. Ayrim qarashlarga ko‘ra, Odam farzandlari hayot va jamiyat ehtiyojlari asosida tilni Alloh belgilagan qonuniyatlar (yangi so‘zlar yasash, boshqa tillardan so‘z qabul qilish, so‘z va qo‘shimchalarni boshqa – ko‘chma ma’nolarda qo‘llash, ijtimoiy kelishuv, shoir, voiz va adiblar nutqining ta’siri kabilar) asosida boyitib, o‘z ehtiyojlariga moslashtirganlar. Jumladan, Al-Harasiy ijtimoiy kelishuv nazariyasi borasida ta’kidlashicha, jamiyatda til predmet va tushunchalarga ishora qilish, shuningdek, fikrni bir-biriga ma’lum

qilish uchun kerak bo‘lgan. Dastlab til faqat undoshdan iborat edi, biroq keyinroq odamlar ikki, uch, to‘rt, besh undosh va unlilardan iborat bo‘g‘in va affikslar hosil qilganlar va nihoyat til yaratilgan¹². Semaning darajasiga ko‘ra turlari. Sema darajasiga ko‘ra birlashtiruvchi (integral) va farqlovchi (differensial) semaga ajratiladi. Birlashtiruvchi sema birdan ortiq leksemadagi o‘xshash, bir xil semadir. Farqlovchi sema esa o‘xshash, ma’noviy yaqin leksemalardagi farqlanuvchi semalardir. Masalan, ota, ona, aka, opa, uka, singil leksemasidagi “qarindosh”, “qon-qarindosh”, “bevosita” semasi integral sema bo‘lsa, “mendan katta” semasi ota, ona, aka, opa leksemalarini o‘zaro birlashtiruvchi, ammo uka, singil leksemalaridan farqlovchi semalardir. “mendan kichik” semasi uka va singil leksemasini o‘zaro birlashtiruvchi, biroq oldingi leksemadan farqlovchi sema. Кo‘rinadiki, bir sema leksemani bir vaqtning o‘zida nima bilandir birlashtiruvchi, nima bilandir farqlovchi qarama-qarshi tabiatli mohiyatga ega. Birlashtiruvchi sema sistema hosil qiluvchi, sistemaga asos bo‘luvchi, farqlovchi sema esa sistemada tug‘iluvchi, paydo

bo‘luvchi semadir.