Kirish bob. Yorug’lik dispersiyasi haqida

Spektrni ochish

Yorug’lik spektrini kashf etish sharafi I. Nyutonga tegishli. Ushbu tadqiqotni boshlashda olim amaliy maqsadni ko’zladi: teleskoplar uchun linzalarning sifatini yaxshilash. Muammo shundaki, teleskop orqali ko’rish mumkin bo’lgan tasvirning qirralari kamalakning barcha ranglariga bo’yalgan.

2. 
   Nyuton tajriba o’tkazdi: yorug’lik nurlari qoraygan xonaga kichkina tuynuk orqali kirib, ekranga tushdi. Ammo uning yo’lida uchburchak shisha prizma
   

o’rnatildi. Ekranda nurli oq nuqta o’rniga kamalak chizig’I paydo bo’ldi. Oq quyosh nuri murakkab, murakkab bo’lib chiqdi.

Olim tajribani murakkablashtirdi. U ekranda kichik teshiklarni ochishni boshladi, shunda ular orasidan faqat bitta rangli nur (masalan, qizil) o’tdi va ekran orqasida ikkinchi prizma va boshqa ekranni o’rnatdi. Yorug’lik birinchi prizma bilan parchalanib ketgan rangli nurlar, ikkinchi prizmadan o’tib, ularning tarkibiy qismlariga ajralmaydi, ular faqat burishadi. Binobarin, bu yorug’lik nurlari oddiy va ular prizmada turli yo’llar bilan sinib ko’rilgan, bu nurni qismlarga “parchalash” imkonini bergan.
Shunday qilib, I.Nyutondan oldin ishonilganidek, turli xil ranglarning “yorug’likni zulmat bilan qorishtirish” darajasidan kelib chiqmasligi, aksincha yorug’likning tarkibiy qismlari ekanligi aniq bo’ldi. Ushbu kompozitsiyani yorug’lik spektri deb atashgan.

Spektral tahlil

2. 
   Nyutonning kashfiyoti o’z davri uchun muhim edi, u yorug’lik tabiatini o’rganishga ko’p narsa berdi. Ammo yorug’lik spektrini o’rganish bilan bog’liq bo’lgan fandagi haqiqiy inqilob 19-asrning o’rtalarida sodir bo’ldi.
   

Nemis olimlari R.V.Bunsen va G.R.Kirxoflar turli xil tuzlarning bug’lari aralashgan olovdan chiqadigan yorug’lik spektrini o’rganishdi. Spektr aralashmalarga qarab turlicha edi. Bu tadqiqotchilarni yorug’lik spektrlari yordamida Quyosh va boshqa yulduzlarning kimyoviy tarkibini baholash mumkin degan fikrga olib keldi. Spektral tahlil usuli shu tarzda tug’ildi.
Ushbu kashfiyot nafaqat fizika, kimyo va astronomiya uchun, balki falsafa uchun ham muhim edi – dunyoni bilish masalasida. O’sha paytda ko’plab faylasuflar dunyoda inson to’liq idrok eta olmaydigan hodisalar mavjud deb hisoblashgan. Masalan, Quyosh va yulduzlar keltirildi, ularni kuzatish mumkin, siz ularning massasini, o’lchamini, ularga bo’lgan masofasini hisoblashingiz mumkin, ammo siz ularning kimyoviy tarkibini o’rganolmaysiz. Spektral tahlil paydo bo’lishi bilan yulduzlarning bu xususiyati noma’lum bo’lib qoldi, demak, dunyoni bilish mumkin emasligi g’oyasi shubha ostiga qo’yildi.