14-rasm. Alpinist yigit umumiy planda
Ikkinchisi – yirik plan, unda faqat daxshatli fojeani
ko‘rgan alpinistning do‘stining o‘limiga munosabati, yuz ifodasi
aks etadi.
Ehtimol aktyor bu holatda do‘stining o‘limini ko‘rgan
alpinistning
holatini
boshqacha
ijro
etib
berar,
lekin
raskadrovkada biz buni quyidagicha chizdik (15-rasm).
15-rasm. Alpinistning yirik plani.
E’tibor bering, bu ikki kadr o‘zining ma’nosi va
11
kontekst – asarning tugal fikr anglatuvchi parchasi.
44
tomoshabinga berayotgan axboroti bo‘yicha o‘zaro tamomila
farq qiladi. Umumiy planda biz alpinist yigitning yuz ifodasini,
uning bu vaziyatda nimalarni his qilayotganini ko‘ra olmaymiz.
U kadrda juda kichkina bo‘lib ko‘rinyapti. Biroq, bu kadrda
voqea ro‘y berayotgan joy, atrof-muhit juda yaxshi ko‘rinib
turibdi.
Qahramonimizning
qanday
qiyinchiliklar
bilan
qoyatoshga chiqib olgani, o‘limdan qutulib qolishga intilish
jarayoni juda yaxshi ko‘rinib turibdi. Lekin uning daxshatli
voqeani guvohi bo‘lgan paytdagi qo‘rqinchi, ruhiy holati
tomoshabinga
yaxshi
ko‘rinmaydi. Natijada tomoshabin
qahramonimizning qayg‘usini his etmaydi, unga hamdard
bo‘lmaydi.
Yirik planda esa daxshatli manzara, hodisa yuz bergan
vaziyat aks etmaydi, balki faqatgina bu holatdan larzaga
tushgan qahramonimizning yuzi ko‘rinadi, u his etayotgan
daxshat va qayg‘uni tomoshabin ham ko‘rishi mumkin bo‘ladi.
Biz bir ob’ektning o‘zini bir vaqtning o‘zida tasvirga
olgan bo‘lsakda, ular planlar yirikligi bo‘yicha turlicha
bo‘lganliklari bois ularning ma’no-mazmuni ham tamomila
turlicha bo‘lib chiqdi.
Kadrning plan yirikligini belgilash – rejissyor va operator
ijodiy faoliyatidagi eng mas’uliyatli jarayondir. Chunki, aynan
shu ish ularning montaj san’atidan, kadrning tasviriy
jihatlaridan qanchalik habardor ekanligini, kadrni ko‘ra olish va
uning tomoshabinga ko‘rsatadigan ruhiy ta’sirini nozik his qila
olish qobiliyatlarini ko‘rsatib beruvchi asosiy omildir.
Film, ko‘rsatuv yoki musiqiy klip bo‘lsin, rejissyorning
oldida faqatgina adabiy ssenariyga asosan ishlashga to‘g‘ri
kelib qoladigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu – bo‘lajak asarni
yaratish jarayonidagi juda mas’uliyatli paytdir. Rejissyorning
iste’dodi, uning ekran asari ssenariysi ustida olib borgan
ishining mukammalligi, fikrlar teranligidan boshlab ishlab
chiqarish davri: tasvirga olish, montaj, ovozlashtirish kabi
murakkab jarayonlarning omadli kechishi yoki aksincha bo‘lishi
45
ekran asarining badiiy qimmatiga ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu
omillar film yoki musiqiy klipning omadli bo‘lishini belgilab
beradi.
Tasavvur qilib ko‘raylik, ertaga biror kinorejissyor uchun
o‘zining yangi kinofilmining navbatdagi epizodini tasvirga olish
kuni. Tasvirga olish uchun hamma narsa tayyor: dekoratsiyalar,
uskunalar, aktyorlar chaqirilgan, operatorlar va yorituvchilar
guruhi ham ishga shay. Biroq, kutilmaganda rejissyorning
miyasiga yangi g‘oya kelib qoladi va bu g‘oya avvalgisidan
yaxshiroq, film mazmunini yaxshiroq ochib beradigan, o‘z
miizanssenasi bo‘yicha yanada qiziqarli va dinamikaliroq, eng
asosiysi qo‘shimcha texnik vositalar va xarajatlar qilishni talab
etmaydi.
Yoki yana bir boshqa vaziyat – xujjatli kino ijodkori
tabiat qo‘ynida telereportaj tasvirga olishga tayyorgarlik
ko‘rmoqda. U tadbir o‘tkaziladigan hududni ko‘zdan kechirib
ijodiy guruhning barcha vakillari, operatorlar bilan reportajni
qanday va qaysi nuqtalardan tasvirga olishni kelishib olishi
lozim. Bunday telereportaj yengil atletika bo‘yicha sport
musobaqalari bo‘lishi ham mumkin. Ba’zan esa hatto
pavilondagi tasvirga olish ishlaridan oldin ham operator va
tasvirga olish guruhining boshqa ijodkorlariga ko‘rsatuvni
qanday tasvirga olishni yaxshilab tushuntirishga to‘g‘ri keladi.
Har qanday holatda ham rejissyor film yoki ko‘rsatuvning
barcha kadrlarini va ularning ulanish joylarini birma-bir ko‘z
oldidan o‘tkazib chiqishi kerak. Chunki, tomoshabin film yoki
ko‘rsatuvning voqealari ko‘rib uning ichida adashib qolishi,
kadrdan-kadrga o‘tishda “sakrash”lar yuzaga kelishi, yoki
bo‘lmasa, boshqa xatoliklarga duch kelishi mumkin emas. Bu
kabi qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun rejissyorlar,
operatorlar ham montajning tamoyillarini huddi maktab
o‘quvchisi karra jadvalini bilganidek bilib olishlari shart.
Har doim, har bitta kadrlar ulanish joyida rejissyor
kadrdagi tasvirning qanday bo‘lishini, uning o‘zgarishini, huddi
46
film voqealari ekranda sodir bo‘layotgandek tasavvur qila
olishi, xayoliy ko‘z bilan ko‘ra olishi kerak. U aktyorning ayni
damda olinayotgan kadrdagi so‘nggi harakatlarini, joylashgan
joyini, plan yirikligini bilishi va aynan huddi shu holatni
navbatdagi kadrda qanday aks etishini aniq tasavvur qila olishi
lozim. Muayyan kadrning kompozitsiyasining tezlik bilan
boshqa bir kadr kompozitsiyasi bilan o‘rin almashinishini va bu
o‘zgarishdan tomoshabin o‘ziga qanday taassurot olishini idrok
eta olishi ham rejissyordan talab etiladi. Filmdan joy olgan har
bir kadrning boshlang‘ich va so‘nggi kompozitsion holatlari,
maxsus ramkalarga ega bo‘lgan blanklarga chizib chiqiladi va
bo‘lajak filmning raskadrovkasini tashkil qiladi.
Albatta, kadrlarning ulanishidan ekranda hosil bo‘ladigan
effektni “avvaldan seza olish” malakasiga erishish rejissyordan
bir oz tasavvur boyligini talab qiladi. Vaqt o‘tishi bilan
muayyan kadrlarni o‘zaro montaj qilib ko‘rish va bundan
olinadigan natijalarni taxlil qilish rejissyorga film montaji
borasida mustahkam bilimlarga, tasavvur boyligiga va zaruriy
malakaga erishishga yordam beradi. Ana endi u birinchi va
ikkinchi kadrlarda kamerani ob’ektga nisbatan qaysi holatda va
qaysi nuqtaga qo‘yish lozim ekanligini, tasvirga olinayotgan
ob’ekt yoki uning biror qismini tasvirga olish lozim bo‘lganda
kadr masshtabini qanday tanlashni va keyinchalik, tomoshabin
bu kadrlarning ulanishidan qanday taassurot olishi mumkinligini
aniq biladigan bo‘ladi. Rejissyor o‘z ishining natijasini qanday
bo‘lishini doimo aniq tasavvur qilishi, tez-tez almashinib
borayotgan kadrlar, ulardagi harakat o‘zining filmiga qanday
ta’sir ko‘rsatishini mayda unsurlarigacha bilish shart.
Montajning 10 ta asosiy tamoyillarini yaxshi bilish kadrlarni
o‘zaro montaj qilishda, kadrdan kadrga o‘tishda hosil
bo‘ladigan effektni avvaldan tasavvur qilishda ishni ancha
yengillashtiradi. Bunday bilimlarga ega bo‘lmay turib hech bir
professional rejissyor yoki operator ishlay olmaydi.
Montajning 10 ta tamoyillaridan eng birinchisi bu “Kadr
47
yirikligi bo‘yicha montaj”dir. Bu tamoyil aynan bir ob’ektni bir
epizod yoki ko‘rinishi doirasida tasvirga olish paytida
ob’ektning kadrdagi masshtabini to‘g‘ri belgilashga, o‘zaro
montaj qilinishi mumkin bo‘lgan planlar ketma-ketligini
aniqlashga yordam beradi.
Bu masala yanada tushunarliroq bo‘lishi uchun biz ko‘p
yillardan buyon foydalanishda bo‘lgan usuldan – inson va
boshqa ob’ektlarni kinokadrda aks ettirishning grafik usulidan
foydalanamiz. Ramkalarga chizilgan rasmlar ijodkorlarga
bo‘lajak filmning ekranda qanday aks etishini tasavvur qilishga
yordam beradi. Bu esa bo‘lajak rejissyorlar, operatorlar va kino
rassomlarida professional bilimlarni shakllantirish uchun juda
zarur bo‘lgan malakalardan biridir.
Tasavvur qilib ko‘ring, insonning yirik-o‘rta plani va yirik
plani tasvirlari o‘zaro montaj qilinganda qanday ko‘rinishda
bo‘ladi? Tomoshabin tomonidan qanday idrok qilinadi,
yaxshimi yoki yomon?
Biroq shuni unutmangki, bir kadrdan ikkinchisiga o‘tish
tomoshabin ko‘zi uchun qulay va sezilmas bo‘lishi kerak. (16-
rasm) .
Do'stlaringiz bilan baham: |