epizod yoki ko‘rinish doirasida, aynan bitta insonni tasvirga
tushirishda ikkita ketma ket keluvchi planlarning o‘zaro farqi
ancha sezilarli bo‘lishi kerak. Biroq bu farq tomoshabinni
chalg‘itib yuboradigan darajada katta bo‘lmasligi, tomoshabinda
ko‘rgan kadrlarini aynan bir epizodga yoki bir ob’ektga tegishli
ekanligiga shubxa hosil qilmasligi lozim.
Yuqorida keltirilgan 1- va 2-misollarda (umumiy o‘rta
plandan – yirik o‘rta planga o‘tish va umumiy o‘rta plandan –
umumiy planga o‘tish) kadrlarning o‘zaro farqi yetarli
bo‘lmadi. Natijada tomoshabin ekranda nimadir siltanganini,
sakraganini kuzatdi. Lekin, bir qarashda hech qanday yangilik
sodir bo‘lmagandek tasavvur hosil bo‘ladi. Yoki bo‘lmasa,
qahramon huddi bir qadam oldiga (1-misol) yoki orqaga sakrab
olgandek (2-misol) tasavvur uyg‘onadi.
Uchinchi misoldagi kadrdan kadrga o‘tishni kuzatadigan
51
bo‘lsak (yirik plandan – olis planga. 18-rasmda), bu vaziyatda
tomoshabin ko‘zi bu qadar katta masshtab o‘zgarishiga
moslasha olmaydi va bu ikki kadrda aks etgan ob’ekt aynan
bitta ob’ekt ekanligiga unda shubxa tug‘iladi. Bu narsani anglab
yetishi uchun tomoshabinga qo‘shimcha vaqt kerak bo‘ladi. U
yirik planda aks etgan yuz ko‘rinishi olis planda juda kichkina
holda aks etgan qaysi odamga tegishli ekanligini taxmin qilib
ko‘rishdan nariga o‘ta olmaydi. Natijada tomoshabin filmni
ko‘rish, undan ma’naviy ozuqa olish, uning mohiyatini anglash
bir chetda qolib rejissyor uning oldiga tashlagan “topishmoq”ni
yechish bilan ovora bo‘lib qoladi.
Xuddi shunday muammo, agar tomoshabinga detal plan
bilan umumiy-o‘rta planni ketma-ket ko‘rsatilganda, hatto detal
plan bilan yirik-o‘rta planni ko‘rsatilganda ham kelib chiqadi.
O‘zaro biror narsa bilan bog‘lanmagan bu ikki kadrlar o‘rtasida
qandaydir mantiqiy bog‘liqlikni qidiraverib tomoshabin filmdan
charchaydi,
uning
ongida
qandaydir
yoqimsiz
tassurot
uyg‘onadi. Montaj esa unga juda sezilarli va hatto o‘ta qo‘pol
bo‘lib ham ko‘rinadi.
Insonni tasvirga tushirishda uning plan yirikligini va
uning qo‘shni kadrlari plani masshtabini belgilashga oid barcha
qoidalar, insondan boshqa barcha ob’ekt va predmetlarni
tasvirga olish jarayoniga ham birdek daxldor. Kadrdan kadrga
o‘tish tomoshabin tomonidan, qachonki bu ikki kadr yiriklik va
kompozitsiya tomonlama o‘zaro sezilarli darajada farq qilsagina
yaxshi va to‘g‘ri qabul qilinadi. Biroq bu farq tomoshabinni bu
ikki kadr o‘rtasida biror bir mantiqiy o‘xshashlikni qidirib
topish uchun va qo‘shni kadrlarda aks etgan ob’ekt ham aynan
bitta ob’ektning o‘zi ekanligiga ishonch hosil qilish uchun o‘z
miyasini
qo‘shimcha
ravishda
zo‘riqtirishiga
sababchi
bo‘lmasligi shart.
Tasvirga olinayotgan ob’ekt chumoli bo‘ladimi yoki
vokzal binosi, kosmik korabl yoki fil, montajning birinchi –
“Planlar yirikligi bo‘yicha montaj” tamoyili amal qilaveradi.
52
Rejissyor tomonidan montajning birinchi tamoyiliga rioya
qilgan holda amalga oshirilgan plandan planga o‘tish,
tomoshabin uchun filmni ko‘rishda qulaylik yaratish talablariga
javob beradi. Ayniqsa, ko‘p elementlardan tarkib topgan
kompozitsiyali kadrlarni tasvirga olishda mazkur tamoyil
talablari to‘liq bajarilishi kerak.
Diqqatli
o‘quvchi,
nazarimizda,
bundan
avvalgi
sahifalarda
bir
nechta
vaziyatlarga
“kompozitsiyaning
o‘zgarishi” degan iborani ko‘p bor ishlatganimizni sezgandir.
Gap shundaki, kadrdagi ob’ekt masshtabini kattalashtirish
yoki kichiklashtirish kadrlar montajini tomoshabin tomonidan
oson idrok etilishi uchun qulay sharoit yaratish talablaridan
faqat bittasi xolos. Qoidaga ko‘ra, kadrdan kadrga o‘tishda
ekranda ob’ektning joylashgan o‘rnini, kadr kompozitsiyasini
birma-bir o‘zgartirib borish ham kerak. Biroq bu endi
montajning oltinchi tamoyiliga oid qoidalardir va ular haqida
keyingi mavzuda batafsil so‘z boradi.
Lekin, bir tomondan, qo‘yilayotgan dramaturgik vazifadan
kelib chiqib montajning yiriklik bo‘yicha montaj tamoyillari
atayin buzilishi ham mumkin. Masalan, rejissyor epizoddagi
biror voqeaga alohida urg‘u berish, tomoshabin diqqatini jalb
etish uchun shunday qilishi mumkin. Aytaylik, film g‘oyasiga
ko‘ra, bir laxzada ekrandagi film qahramonini va ayni paytda
tomoshabinning o‘zini ham kutilmagan dahshat hissini his
qilishga majburlash kerak bo‘lib qoldi. Iste’dodli rejissyor bu
maqsadiga erishish uchun ba’zan montajning ayrim qoidalarni
buzib o‘tishga jazm eta oladi.
Alpinist tamomila yolg‘iz, u o‘z hamroxini topish
maqsadida uzoq vaqt davomida qoyaga tirmashadi. Faqat ikki
kishilashib, birgina arqondan foydalanib, bir-birini asrab va
qo‘llab-quvvatlagan holda ular bu tik qoyalardan pastga qaytib
tushishlari mumkin.
Olis planda tomoshabinga katta qiyinchiliklar bilan, jonini
xatarga qo‘yib tik qoyalar bo‘ylab yuqoriga intilayotgan yolg‘iz
53
inson ko‘rsatiladi (14-rasm). Va nihoyat, zo‘r qiyinchiliklar
bilan alpinist cho‘qqiga chiqadi. So‘nggi kuchlarini to‘plab u
cho‘qqi uchidagi tekis joyga chiqib olish uchun harakat qiladi.
Uning boshini ko‘tarib qoya ustiga qaraydi. Kadr o‘zgaradi.
Yirik plan, alpinist yigitning yuzini bir laxzada daxshatli
qo‘rqinch egallaydi (15-rasm). Yana kadr o‘zgarishi. Qahramon
nigohi orqali olingan kadr. O‘rta plan. Katta xarsang ortida
uning do‘sti boshi majaqlangan va mayda toshlarga ko‘milgan
holda yotibdi. U o‘lgan. 19 va 20 rasmlarga qayting va ularning
o‘zaro montaj bog‘lanishini ko‘rib chiqing.
Bunday montaj variantida tomoshabin film qahramoni
bilan birday daxshatni his qiladi. Kutilmagan xolda umumiy
plandan yirik planga keskin o‘tish esa zalda o‘tirgan
tomoshabinga o‘ziga hos “zarba”dek ta’sir ko‘rsatadi. Bu kadr
o‘zgarishi umid va qayg‘u tuyg‘ulari o‘rtasidagi qarama-
qarshilikka urg‘u beradi.
Biroq, shu bilan birga, shuni unutmaslik kerakki, urg‘u -
bu “qoida” emas, balki tomoshabinga ko‘rish qulayligini
yaratish qoidalari va montajning birinchi tamoyili qoidalarining
buzilishidir. Bu tamoyillarning asoslanmagan, chuqur o‘ylab
chiqilmagan holda buzilishi albatta bu kabi montajdan
tomoshabinlarning beixtiyor asabi buzilishiga olib keladi. Agar
bu kabi qo‘pol xatolar film davomida ko‘p uchrasa, u xolda
tomoshabinda filmning bu epizodiga nisbatan salbiy kayfiyat va
munosabat shakllanib qolishi mumkin, hatto bu epizodda chuqur
ma’noli jiddiy fikrlar, ijobiy umuminsoniy g‘oyalar ilgari
surilgan bo‘lsa ham. Shunga o‘xshash holatlarni buyuk fransuz
rejissyori J. L. Godarning filmlaridagi ayrim epizodlarda
kuzatish mumkin. Albatta u bu usuldan har tomonlama
o‘ylangan va maqsadli xolda foydalangan. Uning ijodiy yo‘lida
“tomoshabinning asab tolalarini o‘ynash” orqali ularda
muayyan his tuyg‘u va fikrlarni uyg‘otish muhim o‘rin tutgan.
Kadr yirikligi bo‘yicha montaj tamoyillari, qoidalari
qo‘shni kadrlarda bir-biriga o‘xshamagan tamomila turli
54
ob’ektlar aks etgan xollarda o‘z kuchini yo‘qotadi. Masalan,
agar birinchi kadrda tank askar yigit tomon yurib kelayotgan
bo‘lsa, bu kadrni umumiy planda tasvirga olish va bu uni askar
yigitning g‘azab va nafratga to‘la yuzi aks etgan yirik plan bilan
bemalol montaj qilish mumkin. Bu ikki kadrlarning yirikligi, bu
vaziyatda, istagancha yiriklikda bo‘lishi mumkin va bemalol
montaj qilinishi mumkin. Bu rejissyorning o‘z oldiga qo‘ygan
maqsadiga bog‘liq bo‘ladi.
Demak, bu montaj tamoyili talablari faqatgina bitta
ob’ektni va uning harakatlarini turli planlarda tasvirga olish
kerak bo‘lgan vaziyatlar uchungina ishlaydi.
1-tamoyilning asosiy qoidalari:
Do'stlaringiz bilan baham: |