Кино ва телевидениеда монтаж

14-rasm.
Alpinist yigit umumiy planda 
11
kontekst – asarning tugal fikr anglatuvchi parchasi. 

---

39
Ehtimol aktyor bu holatda do‘stining o‘limini ko‘rgan 
alpinistning 
holatini 
boshqacha 
ijro 
etib 
berar, 
lekin 
raskadrovkada biz buni quyidagicha chizdik (15-rasm).
15-rasm. Alpinistning yirik plani. 
 
E’tibor bering, bu ikki kadr o‘zining ma’nosi va 
tomoshabinga berayotgan axboroti bo‘yicha o‘zaro tamomila farq 
qiladi. Umumiy planda biz alpinist yigitning yuz ifodasini, uning 
bu vaziyatda nimalarni his qilayotganini ko‘ra olmaymiz. U 
kadrda juda kichkina bo‘lib ko‘rinyapti. Biroq, bu kadrda voqea 
ro‘y berayotgan joy, atrof-muhit juda yaxshi ko‘rinib turibdi. 
Qahramonimizning qanday qiyinchiliklar bilan qoyatoshga chiqib 
olgani, o‘limdan qutulib qolishga intilish jarayoni juda yaxshi 
ko‘rinib turibdi. Lekin uning daxshatli voqeani guvohi bo‘lgan 
paytdagi 
qo‘rqinchi, ruhiy holati tomoshabinga yaxshi 
ko‘rinmaydi. Natijada tomoshabin qahramonimizning qayg‘usini 
his etmaydi, unga hamdard bo‘lmaydi.
Yirik planda esa daxshatli manzara, hodisa yuz bergan 
vaziyat aks etmaydi, balki faqatgina bu holatdan larzaga tushgan 
qahramonimizning yuzi ko‘rinadi, u his etayotgan daxshat va 
qayg‘uni tomoshabin ham ko‘rishi mumkin bo‘ladi. 
Biz bir ob’ektning o‘zini bir vaqtning o‘zida tasvirga olgan 
bo‘lsakda, ular planlar yirikligi bo‘yicha turlicha bo‘lganliklari 
bois ularning ma’no-mazmuni ham tamomila turlicha bo‘lib 
chiqdi.
Kadrning plan yirikligini belgilash – rejissyor va operator 
ijodiy faoliyatidagi eng mas’uliyatli jarayondir. Chunki, aynan 
shu ish ularning montaj san’atidan, kadrning tasviriy jihatlaridan 

---

40
qanchalik habardor ekanligini, kadrni ko‘ra olish va uning 
tomoshabinga ko‘rsatadigan ruhiy ta’sirini nozik his qila olish 
qobiliyatlarini ko‘rsatib beruvchi asosiy omildir.
Film, ko‘rsatuv yoki musiqiy klip bo‘lsin, rejissyorning 
oldida faqatgina adabiy ssenariyga asosan ishlashga to‘g‘ri kelib 
qoladigan vaziyatlar uchrab turadi. Bu – bo‘lajak asarni yaratish 
jarayonidagi juda mas’uliyatli paytdir. Rejissyorning iste’dodi, 
uning ekran asari ssenariysi ustida olib borgan ishining 
mukammalligi, fikrlar teranligidan boshlab ishlab chiqarish davri: 
tasvirga 
olish, 
montaj, 
ovozlashtirish 
kabi 
murakkab 
jarayonlarning omadli kechishi yoki aksincha bo‘lishi ekran 
asarining badiiy qimmatiga ta’sir ko‘rsatadi. Aynan shu omillar 
film yoki musiqiy klipning omadli bo‘lishini belgilab beradi. 
Tasavvur qilib ko‘raylik, ertaga biror kinorejissyor uchun 
o‘zining yangi kinofilmining navbatdagi epizodini tasvirga olish 
kuni. Tasvirga olish uchun hamma narsa tayyor: dekoratsiyalar, 
uskunalar, aktyorlar chaqirilgan, operatorlar va yorituvchilar 
guruhi ham ishga shay. Biroq, kutilmaganda rejissyorning 
miyasiga yangi g‘oya kelib qoladi va bu g‘oya avvalgisidan 
yaxshiroq, film mazmunini yaxshiroq ochib beradigan, o‘z 
miizanssenasi bo‘yicha yanada qiziqarli va dinamikaliroq, eng 
asosiysi qo‘shimcha texnik vositalar va xarajatlar qilishni talab 
etmaydi.
Yoki yana bir boshqa vaziyat – xujjatli kino ijodkori tabiat 
qo‘ynida telereportaj tasvirga olishga tayyorgarlik ko‘rmoqda. U 
tadbir o‘tkaziladigan hududni ko‘zdan kechirib ijodiy guruhning 
barcha vakillari, operatorlar bilan reportajni qanday va qaysi 
nuqtalardan tasvirga olishni kelishib olishi lozim. Bunday 
telereportaj yengil atletika bo‘yicha sport musobaqalari bo‘lishi 
ham mumkin. Ba’zan esa hatto pavilondagi tasvirga olish 
ishlaridan oldin ham operator va tasvirga olish guruhining boshqa 
ijodkorlariga ko‘rsatuvni qanday tasvirga olishni yaxshilab
tushuntirishga to‘g‘ri keladi. 
Har qanday holatda ham rejissyor film yoki ko‘rsatuvning 
barcha kadrlarini va ularning ulanish joylarini birma-bir ko‘z 
oldidan o‘tkazib chiqishi kerak. Chunki, tomoshabin film yoki 
ko‘rsatuvning voqealari ko‘rib uning ichida adashib qolishi, 
kadrdan-kadrga o‘tishda “sakrash”lar yuzaga kelishi, yoki 

---

41
bo‘lmasa, boshqa xatoliklarga duch kelishi mumkin emas. Bu 
kabi qo‘pol xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun rejissyorlar, 
operatorlar 
ham
 
montajning 
tamoyillarini 
huddi 
maktab 
o‘quvchisi karra jadvalini bilganidek bilib olishlari shart. 
Har doim, har bitta kadrlar ulanish joyida rejissyor kadrdagi 
tasvirning qanday bo‘lishini, uning o‘zgarishini, huddi film 
voqealari ekranda sodir bo‘layotgandek tasavvur qila olishi, 
xayoliy ko‘z bilan ko‘ra olishi kerak. U aktyorning ayni damda 
olinayotgan kadrdagi so‘nggi harakatlarini, joylashgan joyini, 
plan yirikligini bilishi va aynan huddi shu holatni navbatdagi 
kadrda qanday aks etishini aniq tasavvur qila olishi lozim. 
Muayyan kadrning kompozitsiyasining tezlik bilan boshqa bir 
kadr kompozitsiyasi bilan o‘rin almashinishini va bu o‘zgarishdan 
tomoshabin o‘ziga qanday taassurot olishini idrok eta olishi ham 
rejissyordan talab etiladi. Filmdan joy olgan har bir kadrning 
boshlang‘ich va so‘nggi kompozitsion holatlari, maxsus 
ramkalarga ega bo‘lgan blanklarga chizib chiqiladi va bo‘lajak 
filmning raskadrovkasini tashkil qiladi. 
Albatta, kadrlarning ulanishidan ekranda hosil bo‘ladigan 
effektni “avvaldan seza olish” malakasiga erishish rejissyordan 
bir oz tasavvur boyligini talab qiladi. Vaqt o‘tishi bilan muayyan 
kadrlarni o‘zaro montaj qilib ko‘rish va bundan olinadigan 
natijalarni taxlil qilish rejissyorga film montaji borasida 
mustahkam bilimlarga, tasavvur boyligiga va zaruriy malakaga 
erishishga yordam beradi. Ana endi u birinchi va ikkinchi 
kadrlarda kamerani ob’ektga nisbatan qaysi holatda va qaysi 
nuqtaga qo‘yish lozim ekanligini, tasvirga olinayotgan ob’ekt 
yoki uning biror qismini tasvirga olish lozim bo‘lganda kadr 
masshtabini qanday tanlashni va keyinchalik, tomoshabin bu 
kadrlarning ulanishidan qanday taassurot olishi mumkinligini aniq 
biladigan bo‘ladi. Rejissyor o‘z ishining natijasini qanday 
bo‘lishini doimo aniq tasavvur qilishi, tez-tez almashinib 
borayotgan kadrlar, ulardagi harakat o‘zining filmiga qanday 
ta’sir ko‘rsatishini mayda unsurlarigacha bilish shart. Montajning 
10 ta asosiy tamoyillarini yaxshi bilish kadrlarni o‘zaro montaj 
qilishda, kadrdan kadrga o‘tishda hosil bo‘ladigan effektni 
avvaldan tasavvur qilishda ishni ancha yengillashtiradi. Bunday 
bilimlarga ega bo‘lmay turib hech bir professional rejissyor yoki 

---

42
operator ishlay olmaydi. 
Montajning 10 ta tamoyillaridan eng birinchisi bu “Kadr 
yirikligi bo‘yicha montaj”dir. Bu tamoyil aynan bir ob’ektni bir 
epizod yoki ko‘rinishi doirasida tasvirga olish paytida ob’ektning 
kadrdagi masshtabini to‘g‘ri belgilashga, o‘zaro montaj qilinishi 
mumkin bo‘lgan planlar ketma-ketligini aniqlashga yordam 
beradi.
Bu masala yanada tushunarliroq bo‘lishi uchun biz ko‘p 
yillardan buyon foydalanishda bo‘lgan usuldan – inson va boshqa 
ob’ektlarni kinokadrda aks ettirishning grafik usulidan 
foydalanamiz. Ramkalarga chizilgan rasmlar ijodkorlarga bo‘lajak 
filmning ekranda qanday aks etishini tasavvur qilishga yordam 
beradi. Bu esa bo‘lajak rejissyorlar, operatorlar va kino 
rassomlarida professional bilimlarni shakllantirish uchun juda 
zarur bo‘lgan malakalardan biridir.
Tasavvur qilib ko‘ring, insonning yirik-o‘rta plani va yirik 
plani tasvirlari o‘zaro montaj qilinganda qanday ko‘rinishda 
bo‘ladi? Tomoshabin tomonidan qanday idrok qilinadi, yaxshimi 
yoki yomon? 
Biroq shuni unutmangki, bir kadrdan ikkinchisiga o‘tish 
tomoshabin ko‘zi uchun qulay va sezilmas bo‘lishi kerak. (16-
rasm)