Kimyoviy muvozanat

4. KIMYOVIY MUVOZANATNING SILJISHI LE-SHATELE PRINTSIPI

O’zgarmas tashqi sharoitda qaytar reaktsiya borayotgan sistemaning vaqt o’tishi bilan o’zgarmaydigan holatga kelishiga muvozanat holati deyiladi. Lekin tashqi sharoit o’zgarganida muvozanat ham shunga qarab o’zgaradi, ya‘ni yangi sharoitga mos yangi muvozanat holati qaror topadi. Har qanday muvozanat nisbiydir.

Kimyoviy reaktsiyalarning muvozanat holatiga temperatura, bosim va muvozanatda ishtirok etayotgan moddalarning kontsentratsiyasi ta‘sir etadi. Agar bu faktorlarning birortasi o’zgarsa, muvozanat buziladi, ya‘ni moddalarning muvozanat kontsentratsiyasi o’zgaradi, jarayon va o’zgargan tashqi sharoitga mos muvozanat qaror topguncha davom etadi. Tashqi sharoit ta‘sirida muvozanat kontsentratsiyalarining o’zgarishiga muvozanatning siljishi deyiladi. Muvozanat siljishi natijasida reaktsiya mahsulotlarining miqdori (kontsentratsiyasi) ko’paysa, muvozanat chapdan unga (ya‘ni to’g’ri reaktsiya yo’nalishida), reaktsiya uchun olingan dastlabki moddalarning kontsentratsiyasi ko’payganda esa muvozanat o’ngdan chapga (teskari reaktsiya yo’nalishida) siljiydi. Tashqi sharoit o’zgarishi natijasida muvozanatning qaysi tomonga siljishi 1884 yilda ta‘riflangan umumiy qoidaga – Le-SHatele printsipiga bo’ysunadi. Bu printsipga ko’ra, agar muvozanatdagi sistemaga tashqaridan biror ta‘sir ko’rsatilsa, muvozanat shu ta‘sirni yo’qotish tomonga siljiydi.
1. Kontsentratsiya o’zgarishining ta‘siri. Kimyoviy muvozanat holatida turgan sistemadagi moddalardan birining kontsentratsiyasi oshirilsa, sistemada mumkin bo’lgan reaktsiyalardan shunday reaktsiya kuchayadiki, natijada kontsentratsiyasi oshirilgan modda sarf bo’ladi.
Masalan: СО₂ + Н₂ · СО + Н_»О tenglamasi bilan ifodalanadigan muvozanatdagi sistema berilgan bo’lsa, bu sistemaga qushimcha СО₂ berilsa, sistema СО₂ kontsentratsiyasini kamaytirishga intiladi, ya‘ni kimyoviy muvozanat o’ng tomonga siljiydi. Aksincha, agar SO2 ning miqdori kamaytirilsa, sistema uni ko’paytirishga intiladi, ya‘ni kimyoviy muvozanat chap tomonga siljiydi.
2. Temperaturaning ta‘siri. Le-SHatele printsipiga muvofiq, agar muvozanatda turgan sistemaning temperaturasi o’zgarsa temperatura ko’tarilganda sistemaning muvozanati issiqlik yutiladigan, temperatura pasayganda esa issiqlik chiqadigan jarayon tomoniga siljiydi.
Masalan: 2SO₂ + O₂ · 2SO₃ + 225, 4 kJ tenglama bilan ifodalanadigan muvozanatda turgan sistema olinsa SO3 ning hosil bo’lishi ekzotermik reaktsiya bo’lganligi uchun, Le – Shatele printsipiga muvofiq, temperatura oshirilganda SО₃ ajraladi, ya‘ni muvozanat

2SO₃ · 2SО₂+О₂

reaktsiyasi tomonga siljiydi: aksincha, temperatura pasaytirilganda, SО₂ bilan О₂ birikib, SO₃ hosil qiladi, ya‘ni muvozanat 2SO₂ + O₂  2SO₃ reaktsiyasi tomonga siljiydi.