Kimyoviy birikmalarning izomeriyasi va nomenklaturasi

I.A. Karimov[1]
Kimyo fanini mukammal o'rganishda birikmalarni nomlash usullari haqida ma'lumotga ega bo'lish muhim ahamiyatga ega. Biror birikmaning hossasini o'rganishdan oldin uning xalqaro miqyosda qanday nom bilan atalishini bilish ushbu moddaning eng asosiy kimyoviy hossalari ichida oldindan fikr va mulohaza yuritishga asos bo'la oladi. Chunki u yoki bu modda xalqaro nomlash usullari yordamida nomlanganda asosan organik kimyoda moddaning xalqaro nomini bilish orqali molekulasi tarkibidagi uglerodlar soni, funksional guruhlar turi va miqdori, ularning uglerodlardagi joylashish o'rni singari bir qator ma'lumotlarga ega bo'lish mumkin. Bugungi kunda tabiiy va sintetik organik moddalar asosida turli-tuman kiyim-kechaklar, oziq-ovqat mahsulotlari, minglab dorivor moddalar, qishloq xo'jaligida esa o'simliklarni o'stiruvchi moddalar, hashorotlarga va o'simlik kasalliklariga qarshi kurashda qo'llaniladigan insektitsidlar, gerbitsidlar, fungitsidlar singari turli-tuman organik moddalar, tehnikada esa ko'plab organik polimerlarni avtomobildan tortib kemalargacha bo'lgan barcha turdagi mashinalar tayyorlashda asosiy hom ashyolardan biri bo'lganligi, neft va gaz mahsulotlari asosida tayyorlangan organik yoqilg`ilar esa turmushda juda keng qo'llanilayotganligi e'tiborga olinsa, organik moddalar insoniyat taraqqiyotida qay darajada muhim ahamiyatga ega ekanligi ma'lum bo'ladi. Insoniyat taraqqiyoti bilan bevosita bog`liq bo'lgan sintetik va tabiiy organik moddalarning tuzilishi, tarkibi va hossalarini o'rganish uchun dastlab ularning nomlanishi hamda izomerlari haqida tasavvurga ega bo'lish talab qilinadi[2].
Hozirgi paytda organik moddalar xalq xo'jaligining deyarli barcha soxalarida keng qo'llanilayotganligini e'tiborga olsak, ushbu moddalarni nomlash usullarini o'rganish ham har bir soxa mutahassislari uchun qay darajada zarurligi ma'lum bo'ladi.
Organik birikmalarni nomlashga doir dastlabki sodda ma'lumotlar 1012-1023 yillardayoq Markaziy Osiyolik buyuk mutafakkir olim Abu Ali ibn Sino tomonidan yozilgan „Kitob al-qonun fit-tibb" (“Tib qonunlari kitobi”) da uchraydi. Ushbu asarda 811 sodda dorining nomi alifbo tartibida keltirilib, ularning dorivorlik hossalari ta'riflangan. Organik birikmalarni nomlashga intilish Ibn Sino davridayoq boshlangan bo'lishiga qaramasdan, hozirga qadar chop etilgan organik kimyoga doir darsliklarda bu haqida ma'lum darajada ma'lumotlar berilgan bo'lsada, lekin o'zbek tilida ushbu mavzuga doir birorta darslik yoki o'quv qo'llanma chop etilmagan bo'lib, faqat 1995-yilda I.R.Asqarov tomonidan chop etilgan. O'rta umumta'lim maktab darsliklarida esa organik birikmalarni nomlash bo'yicha juda oz ma'lumotlar keltirilgan. Yuqoridagilarni e'tiborga olib, 1995-yilda chop etilgan qo'llanma qisman to'ldirildi va ushbu qo'llanma tayyorlandi. Bu qo'llanmada eng muhim organik birikmalarni nomlash usullari haqida, ularning izomerlanish qoidalari to'g`risida, organik kimyo fanining so'nggi yutuqlari asosida atroflicha ma'lumotlar keltirilgan[2].
Barcha sinfga mansub bo'lgan organik moddalarning tarixiy, ratsional va xalqaro nomenklaturalari asosidagi nomlari keltirilib, har bir bo'lim oxirida mustaqil tarzda (bilimlarni mustahkamlash uchun) masala va mashqlar hamda test usuli bo'yicha savollar berilib, ularning muqobil javoblari keltirildi.