Kimyodan boshlang’ich tushunchalar I – bob. Kirish

MURAKKAB MODDALAR
Har xil element atomidan tashkil topgan moddalarga murakkab moddalar deyiladi.
Murakkab moddalar 2 ta guruhga bo’linadi:

• 
  Anorganik
  
• 
  Organik
  

Bu guruhlar ham o’z navbatida bir qancha sinflarga bo’linadi (to’liq ma’lumot keyingi mavzularda)
KIMYOVIY VALENTLIK
Valentlik tushunchasini 1853 – yilda (ba’zi manbaalarda 1852 -1854yil) Eduard Franlkand fanga kiritgan. Valentlik – lotin tilidan olingan bo’lib “teng kuchli” degan ma’noni anglatadi.
Valentlik – biror bir kimyoviy element atomining muayyan sondagisini boshqa bir kimyoviy element atomi biriktirib olish xossasidir. Valentlik o’zgaruvchan va o’zgarmas bo’ladi.
O’zgarmas valentlik
O’zgarmas I valentlik
I valentli metallar: Li, Na, K, Rb, Cs, Fr,
I valentli metalmaslar: H
I valentli ionlar²:

№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi	№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi
1	OH^-	Gidroksid ioni	17	JO2^-	Yodit ioni
2	NO3^-	Nitrat ioni	18	JO3^-	Yodat ioni
3	NO2^-	Nitrit ioni	19	JO4^-	Peryodat ioni
4	F^-	Ftorid ioni	20	CrO2^-	Metaxromat ioni
5	Cl^-	Xlorid ioni	21	FeO2^-	Ferrat ioni
6	ClO^-	Gipoxlorid ioni	22	AlO2^-	Metaalyumenat (alyumenat)
7	ClO2^-	Xlorit ioni	23	CN^-	Sianid ioni
8	ClO3^-	Xlorat ioni	24	CNO^-	Sianat ioni
9	ClO4^-	Perxlorat ioni	25	CNS^-	Rodanat ioni
10	Br ^-	Bromid ioni	26	MnO^-4	Permanganat ioni !!!
11	BrO^-	Gipobromid ioni	27	PO3^-	Metafosfat ioni !!!
12	BrO2^-	Bromit ioni	28	N3^-	Azid ioni
13	BrO3^-	bromat ioni	29
14	BrO4^-	Perbromat ioni	30
15	J^-	Yodid ioni	31
16	JO^-	gipoyodid ioni	32

O’zgarmas II valentlik
II valentli metallar: Be, Mg, Ca, Sr, Ba, Ra, Zn, Cd,
II valentli metalmaslar: O (kislorod)³
II valentli ionlar:

№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi	№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi
1	S^2 -	Sulfid ioni	16	CrO3^2 -	Xromit ioni
2	SO3^2 -	Sulfit ioni	17	CrO4^2 -	Xromat ioni
3	SO4^2 -	Sulfat ioni	18	Cr2O7^2 -	Dixromat ioni
4	Se^2 -	Selenid ioni	19	Cr3O10^2 -	Trixromat ioni
5	SeO3^2 -	Selenit ioni	20	Cr4O13^2 -	Tetraxromat ioni
6	SeO4^2 -	Selenat ioni	21	MnO4^2 -	Manganat ioni
7	Te^2 -	Tellurid ioni	22	S2O3^2 -	Tiosulfat ioni
8	TeO3^2 -	Tellurit ioni	23	S4O6^2 -	Tetrationat ioni
9	TeO4^2 -	Tellurat ioni	24	S2O7^2 -	Pirosulfat ioni
10	CO3^2 -	Korbanat ioni	25	S2O8^2 -	Peroksisulfat ( yoki persulfat)
11	SiO3^2 -	Silikat ioni	26	C2O4^2 -	Oksalat ioni
12	SnO3^2 -		27
13	PbO3^2 -	Plyumbat ioni	28
14	ZnO2^2 -	Sinkat ioni	29
15	BeO2^2 -	Berillat ioni	30

O’zgarmas III valentlik
III valentli metallar: Al,Ga,In
III valentli metalmaslar: B
III valentli ionlar:

№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi	№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi
1	N ^3-	Nitrid	8	BO3 ^3-	Borat yoki ortaborat ioni
2	P ^3-	Fosfid ioni	9	VO4 ^3-	Vanadat ioni
3	PO3 ^3-	Fosfit ioni	10
4	PO4 ^3-	Fosfat ioni	11
5	As ^3-	Arsenid ioni	12
6	AsO3 ^3-	Arsenit ioni	13
7	AsO4 ^3-	Arsenat ioni	14

O’zgarmas IV valentlik

!!!Doimiy ravishda faqat IV valentlilikni namoyon qiladigan metall va metalmaslar mavjud emas.

IV valentli ionlar:

№	Ionning belgisi	Ionning kimyoviy nomi
1	P2O7^4-	Pirofosfat ioni
2	SiO4 ^4-	Ortosilikat ioni
3	Si^4 -	Silitsid ioni

O’ZGARUVCHAN VALENTLIK
O’zgaruvchan valentlikga ega bo’lgan elementlar – turli birikmalarda turlicha valentlikni valentlikni namayon qiladi.
I,II Cu, Hg(simob) ⁴
I,III Au, Tl
II,III Fe, Ni, Co
II, IV C(uglerod)⁵, Si, Ge, Sn, Pb
III, V P, As, Sb, Bi
II,IV,VI S, Se, Te, Po
I,III,V,VII Cl, Br, I, At(astat)⁶
II, III, VI Cr
II,III,IV,VI,VII Mn
I,II,III,IV N(azot)⁷


Valentlik asosida kimyoviy birikmalar formulasini tuzish va ularni nomlash
Uyga vazifa: jadval asosida birikmalarning kimyoviy formulasini tuzish va ularni nomlash.


MURAKKAB MODDA TARKIBIDAGI ELEMENTLARNING MASSA ULUSHI (MASSA BO’YICHA % MIQDORI)NI HISOBLASH
Massa ulush  bilan belgilanadi. Murakkab modda tarkibidagi elementlarning massa ulushini hisoblash quyidagi tartibda amalga oshiriladi.

1. 
   Murakkab moddaning nisbiy molekuyar massasi(Mr)ni hisoblash.
   
2. 
   Har bir elementning modda tarkibidagi massasini, murakkab moddaning umumiy massasiga nisbatini hisoblash. Bu shu elementning massa ulushidir.
   
3. 
   Masala to’g’ri yechilganligini tekshirish, ya’ni moddani tashkil etuvchi barcha elementlarning fiozlarda hisoblangan massa ulushlarini qo’shish. Bunda yig’indi 100% ni tashkil etsa masala to’g’ri yechilgan bo’ladi.
   

Masalan:
1 – masala. H₂O tarkibidagi vodorod va kislorodlarning massa ulushlarini hisoblang,
Yechish: 1)
ω (H) = 2/18=0,1111 yoki 11,11% ω (O) = 16/18=0,8889 yoki 88,89%
Demak, suv tarkibida massa bo’yicha 11,11% H va 88,89% O bor ekan.
2 – massala. Fe₂(SO₄)₃ tarkibidagi barcha elementlarning massa ulushlarini hisoblang.
Yechish: 

3 – masala. CuSO_4 5H₂O (mis kuporosi) tarkibidagi barcha elementlarning massa ulushlarini toping.
Yechish: 1)

4 – masala. Mis kuporosi tarkibidagi suvning massa ulushini hisoblang.
Yechish: 1)

Uyga vazifa: Quyidagi moddalarni foiz tarkibini aniqlang:Fe₃O₄, Al₂O₃, CaO, PbO₂, P₂O₅, BaO₂, Cl₂O₇, Pb₃O₄, SO₃, Fe(CrO₂)₂, K₂O₄, Br₂O₅, CuO, Al(OH)₃, Cu(OH)₂, NaOH, Ba(OH)₂, Fe(OH)₃, MnO(OH)₂, Sr(OH)₂, Zn(OH)₂, Pb(OH)₂, Ni(OH)₃, H₃PO₄, H₂S₂O₃, H₄SiO₄, H₂Cr₂O₇, H₃BO₃, HClO₄, HNO₃, CH₃COOH, H₃PO₃, Al₂(SO₄)₃, Fe₄(P₂O₇)₃, Zn₃(PO₄)₂, Cr₂(S₂O₈)₃, Ca₃(PO₄)₂, Mg₂P₂O₇, Al(JO₄)₃