Kimyodan boshlang’ich tushunchalar I – bob. Kirish

KIMYOVIY ELEMENT

Yadro zaryadi bir xil bo’lgan atomlarning muayyan turiga element deyiladi. Hozirgi kunda 118 ta kimyoviy element aniqlangan.(nazariy jihatdan 218 element kashf qilingan).
1813 – yilda shved kimyogari Berselius elementlarni lotincha nomlarining bosh harflari yoki bosh harfiga yana bir harfini qo’shib belgilashni taklif qildi. Masalan: vodorod elementining lotincha nomi “Hydrogenum”, shuning uchun uning kimyoviy belgisi “H” yoki simob elementining lotincha nomi “Hydragirum” uning bosh harfi vodorodniki bn bir xil bo’lganligi uchun bosh harfiga yana bir harfini qo’shib belgilash qabul qilingan, ya’ni “Hg”. Sulfur - S, Carbonium - С, Cuprum - Cu, Aurum - Au, Argentum - Ag, Oxigenium – O va.h.k.z

5. 
   MODDA HAQIDA UMUMIY TUSHUNCHA
   

Jismning tarkibiy qismiga modda deyiladi.
Modda – uni tashkil etuvchi molekulalarining turiga qarab moddaparni 2 ta katta guruhga bo’linadi.
1)Aralash moddalar (aralashmalar) - Har xil molekulalardan (har xil zarrachalardan) hosil bo’lgan moddalar. Masalan: Dengiz suvi, xavo, neft, tuproq un, bromli suv, oxakli suv, jez, latun, po’lat, cho’yan, shisha, plastmassa, choy, vodoprovod suvi, vino, pivo, kvas, yog’ va moylar, benzin, vazelin, bo’yoqlar, sok, dorilar, zar suvi, kofe va x.z.


!!! Aralashmalar o’zgaruvchan tarkibga ega va fizik usullar bilan toza moddalarga ajralishi mumkin. Bunday fizik usullarga tindirish, filtrlash, haydash, ekstraksiya, magnit bilan ta’sir etish, sublimatlash, xromatografiya qilish, zonali suyuqlantirish kabilarni misol qilish mumkin.
Aralash moddalar o’z navbatida 2 guruhga bo’linadi:
a) Gomogen (bir jinsli) aralash moddalar - Toza moddadan oddiy ko’z bilan xatto mikroskop bilan xam farqlab bo’lmaydigan aralashmalar. Masalan: Dengiz suvi, xavo, shisha, vodoprovod suvi, aroq, yog’ va moylar, benzin, vazelin va x.z.
b) Geterogen (Bir jinsli bo’lmagan) aralash moddalar - Toza moddadan oddiy ko’z bilan ham farqlab bo’ladigan aralashmalar. Masalan: neft, tuprok, un, bromli suv. oxakli suv, jez, latun, po’lat, chuyan, bo’yoklar, sok, dorilar va x.z.

2) Toza (sof) moddalar - Fakat bir xil molekuladan (bir xil zarrachalardan) hosil bo’lgan moddalar. Masalan: H₂O - suv (distillangan), C₁₂H₂₂O₁₁ - shakar, H₂SO₄ - sulfat kislota, O₃ - ozon, S - oltingugurt, Fe - temir, Au - oltin, CO₂ -karbonad angidrid, CH₄ - metan, NH₃ - ammiak, CaCl₂ - kaltsiy xlorid va x.z. Toza moddalar molekulasi tarkibiga qarab 2 guruhga bo’linadi: a) Oddiy moddalar, b) Murakkab moddalar .

Sof moddalar deyarli tabiatda uchramaydi. Tabiatdagi moddalar aralashmalar holida bo’ladi.
!!! Kimyoda ishlatilinadigan moddalar tozalik darajasiga qarab, quyidagi guruhlarga bo’linadi: texnik toza(t), sof toza (s), analiz uchun toza (a.u.t), kimyoviy toza (k.t), maxsus toza (m.t). Ushbu tartibda moddalarning tozalik drajasi ortib boradi.

Tarkibi va xossalari butun hajmi bo’yicha bir xil bo’lgan moddalarga – sof, toza moddalar deyiladi.