Kimyodan boshlang’ich tushunchalar I – bob. Kirish

KIMYONING ASOSIY TUSHUNCHALARI

Jism – aniq shaklga ega bo’lgan barcha narsalar bo’lib, moddalardan yasaladi. Masalan: Plastmassa moddasidan - ruchka, televizor, radio, kompyuter va x..k., alyuminiy moddasidan - qoshiq, samolyot korpusi, uy-ro’zg’or buyumlari va x,.k. jismlar yasaladi.
Modda – Jismning tarkibiy qismiga modda deyiladi. Moddalar asosan molekulalardan va boshqa (atom, ion ...) zarrachalardan tashkil topgan. Xozirgi kunda 18 mln.dan ortik modda o’rganilgan. Masalan: Suv, neft, oltin, temir, xavo.
Moddaning xossasi – moddalarning bir-biriga o’xshaydigan va bir-biridan farq qiladigan belgilaridir. Moddalarning xossalari kimyo nuqtai nazaridan ikkita sinfga bo’linadi: 1) Moddaning fizik xossalari: zichlik, ta'm, rang, agregat xolat (gaz, suyuk, kattik va plazma), qaynash, erish, suyuqlanish, muzlash xaroratlari (temperaturalari), issiklik va elektr o’tkazuvchanlik, qovushqoqlik, elastiklik va x.k.z 2) Moddaning kimyoviy xossalari: metall, metallmas, kislota, asos va amfoterlik, yonish va x- Masalan: Suv (H₂O)ning 1)fizik xossalari: zichligi birga teng bo’lgan ta'msiz, rangsiz suyuklik, 100°C da qaynaydi, 0°C da muzlaydi, issiklik va elektr tokini yomon o’tkazadi. 2)kimyoviy xossalari: yonmaydigan, neytral modda.
Molekula – moddaning xossalarini o’zida mujassamlashtirgan eng mayda zarrachasi. Masalan: Shakar suvda eritilganda molekularga ajralib ketadi va shu bilan birga barcha xossalari saklanib koladi. Molekulalar atomlardan tashkil topgan.
Atom – kimyoviy elementning oddiy va murakkab moddalar tarkibiga kiruvchi eng kichik zarrachasidir.
Xozirgi kunda 2000 dan ortiq atom fanga ma'lum. Atom - grekchadan olingan bo’lib, "bo’linmas" degan ma'noni anglatadi. Taxminan 25 asr (2500 yil) oldin "ATOM" tushunchasini yunon filosofi Demokrit va uning ustozi Levkipp fanga kiritgan. Atomlar barcha oddiy va murakkab moddalar molekularining tarkibini tashkil qiladi.

3. 
   ATOM TARKIBI
   

Atom – musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida to’xtovsiz harakatlanuvchi manfiy zaryadlangan elektronlardan iborat elektroneytral zarracha. Yadro o’z navbatida ikkida bo’linadi: parton va neytronga

Yadro – atomning markaziy qismi bo’lib, praton va neytrondan tashkil topgan. Atomning butun massasi yadroga yig’ilgan.
Praton – “p” harfi bn belgilanadi. Uning massasi 1 ga; zaryadi esa +1ga teng bo’lib, quyidagicha yoziladi: 
Neytron - “n” harfi bn belgilanadi. Uning massasi 1 ga, zaryadi esa 0 ga teng ya’ni zaryadsiz bo’lib, quyidagicha belgilanadi:  
Elektron – “e” harfi bn belgilandi. Uning massasi 0 ga, zaryadi esa -1 ga teng bo’lib, quyidagicha belgilandi: 
Elektronning massasi pratoning massasidan 1836 marta (taxminan 1840 marta) kichik bo’lganligi sababli, uning massasi 0 ga teng deb qabul qilinadi. Lekin aslida uning massasi 1/1836 ga teng.

• 
  Neytral element atomi tarkibidagi e^- lar va p lar soni o’zaro teng bo’lib, elementning tartib raqami bn ifodalanadi. Masalan: Na atomida p=11; e=11 chunki, uning tartib raqami 11 ga teng.
  
• 
  Atom tarkibidagi “p” lar va “n” lar soni “nuklonlar” soni deb yuritiladi, va ular birgalikda atomning massasini beradi: A=p+n. Shunga asosan atom tarkibidagi neytronlar soni n=A – p formula bn topiladi.
  

Masalan: ²⁷Al atomida p=13; e^-=13; n=14 ( ya’ni n=A – p = 27 – 13 =14)

4.