Kimyodan boshlang’ich tushunchalar I – bob. Kirish

ANORGANIK BIRIKMALARNING ENG MUHIM SINFLARI
Anorganik birikmalarni eng muhim 4 ta sinfga ajratish mumkin:

• 
  Oksidlar
  
• 
  Asoslar
  
• 
  Kislotalar
  
• 
  Tuzlar
  

OKSIDLAR
Biri kislorod bo’lgan ikki element atomlaridan tashkil topgan murakkab moddalarga oksidlar deyiladi: E_xO_y.
Davriy sistemadagi He, Ne, Ar lardan tashqari barcha elementlarning oksidlari aniqlangan.
Oksidlar 6 ta guruhga bo’linadi:

• 
  Asosli oksidlar
  
• 
  Kislot ali oksidlar
  
• 
  Amfoter oksidlar
  
• 
  Betaraf (befarq, indiferend) oksidlar
  
• 
  Qo’sh (aralash) oksidlar
  
• 
  Peroksidlar
  

Asosli oksidlar: suv bilan birikib asos hosil qiluvchi oksiglarga asosli oksidlar deyiladi.
Bularaga quyidagilar misol bo’ladi:
Suvda eruvchan asosli oksidlar: Li₂O, Na₂O, K₂O, Rb₂O, Cs₂O, Fr₂O, MgO, CaO, SrO, BaO, RaO
Suvda erimaydigan asosli oksidlar: Cu₂O, CuO, Ag₂O, Au₂O₃, CdO, HgO, Bi₂O₃, CrO, FeO, NiO, Ni₂O₃, CoO, Co₂O₃, MnO,


Kislotali oksidlar: suv bilan ta’sirlashib, kislota hosil qiluvchi oksidlarga kislotali oksidlar deyiladi.
!!!Bularaga metallmaslarning ko’pchilik oksidlari va ba’zi metallarning yuqori valentli oksidlari misol bo’ladi. Ularning har biri ma’lum bir kislotaga muvofiq keladi:

CO₂→H₂CO₃
SiO₂→H₂SiO₃
N₂O₃→HNO₂
NO₂→HNO₂ + HNO₃
N₂O₅→HNO₃
P₂O₃→H₃PO₃
P₂O₅→H₃PO₄
As₂O₅→H₃AsO₄
SO₂→H₂SO₃
SO₃→H₂SO₄
SeO₂→H₂SeO₃
SeO₃→H₂SeO₄
TeO₂→H₂TeO₃
TeO₃→H₂TeO₄
Cl₂O→HClO
Cl₂O₃→ HClO₂
Cl₂O₅→HClO₃
Cl₂O₇→HClO₄
Br₂O→HBrO
Br₂O₃→ HBrO₂
Br₂O₅→HBrO₃
Br₂O₇→HBrO₄
J₂O→HJO
J₂O₃→ HJO₂
J₂O₅→HJO₃
J₂O₇→HJO₄
Mn₂O₇→HMnO₄
MnO₃→H₂MnO₄
CrO₃→H₂CrO₄

Amfoter oksidlar: ham asos ham kislota xossasiga ega bo’lgan oksidlar amfoter oksidlar deyiladi.
Bularga ayrim metal oksidlari misol bo’ladi. Ularning har biri bitta asos va bitta kislotaga muvofiq keladi:

Be(OH)₂←BeO→H₂BeO₂
Zn(OH)₂←ZnO→H₂ZnO₂
Al(OH)₃←Al₂O₃→HAlO₂
Cr(OH)₃←Cr₂O₃→HCrO₂
Fe(OH)₃←Fe₂O₃→HFeO₂
Sn(OH)₂←SnO→H₂SnO₂
SnO(OH)₂←SnO₂→H₂SnO₃
Pb(OH)₂←PbO→H₂PbO₂
PbO(OH)₂←PbO₂→H₂PbO₃
MnO(OH)₂←MnO₂→H₂MnO₃

Betaraf (befarq, indiferend) oksidlar: kislota ham, asos ham hosil qilaolmaydigan, kislota va asos xossalariga ega bo’lmagan oksidlarga ingiferend oksidlar deyiladi.
Bularga: CO, N₂O, NO, SO, SiO lar kiradi;


Aralash (qo’sh oksidlar): ikki yoki undan ortiq oksidlardan tashkil topgan murakkab moddalarga qo’sh oksidlar deyiladi.
Bularga :
Fe₃O₄ (FeO Fe₂O₃) – magnetit yoki magnetli temirtosh
Pb₃O₄ (2PbO  PbO₂) – sariq bo’yoq
Co₃O₄ (CoO Co₂O₃)
Ba’zan   tarkibli ikki xil metallning II va III valentli aralash oksidlari – shpinellar ham uchraydi. Ular juda qattiq, paramagnet (magnetga tortiluvchilar) va rangli kristall moddalar bo’lganligi uchun padioelektronikada va qimmatbaxo toshlar sifatida ishlatilinadi:
FeO  Al₂O₃; ZnO Al₂O₃; MgO  Al₂O₃; FeO Cr₂O₃ (xromli temirtosh)

Peroksidlar : tarkibida kislorod ko’prigi  saqlovchi oksidlarga peroksidalar deyiladi. Masalan: Na₂O₂(natriy peroksid), K₂O₂(kaliy peroksid), BaO₂(bariy peroksid), H₂O₂(vodorod peroksid), va h.k.z

 ; 
!!! Agar peroksidlar tarkibidagi kislorod ko’priklari ikki yoki undan ortiq bo’lsa, superoksidlar deb nomlanadi. Masalan: Na₂O₄(natriy superoksid), K₂O₄ (kaliy superoksid), CrO₅(xrom superoksid);
 ;