«kimyo-texnologiya»

  

---

Nazorat savollari:  
1. Sholi - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
2. Sholi biologiyasi va navlari  
3. Sholi yetishtirish texnologiyasi   
  
  
  
6-Mavzu: Don-dukkakli ekinlar. Don - dukkakli ekinlarning umumiy tavsifi 
va biologiyasi. No’xatning biologiyasi va etishtirish texnologiyasi  
  
Reja:  
1.  Don-dukkakli ekinlarning ahamiyati, biologik xususiyatlari.  
2.  No‘xatning - ahamiyati, kelib chiqishi, tarqalishi, hosildorligi   
3.  No‘xatning biologiyasi va navlari. No‘xat yetishtirish texnologiyasi   
  
Don-dukkakli ekinlarning ahamiyati, biologik xususiyatlari.  
Dukkakli-don ekinlari dukaklilar-Fabaceae -oilasiga mansub. Dukkakli don 
ekinlari  don  ekinlariga  nisbatan  oqsilga  boy,  hazmlanishi  oson,  sifatli,  arzon  don 
hosili  beradi  va  tuganak  bakteriyalar  yordamida  havodagi  azotni  o‘zlashtirish 
hususiyatiga ega.  
Dukkakli  don  ekinlarini  yetishtirish  qishloq  xo‘jaligidagi  uchta  asosiy 
muammoni hal qilishga imkon beradi:   
1) 
Don yetishtirishni ko‘paytirish;   
2) 
O‘simlik oqsili muammosini hal etish;  
3) 
Tuproq unumdorligini oshirish.  
Dukkakli-don ekinlari faqat oqsilning miqdori bilan emas, balki uning sifati 
ham farq qiladi. Ekinlarni turiga qarab ular oqsilning tarkibida har xil almashtirib 
bo‘lmaydigan aminokislotalar mavjud.  
Almashtirilmaydigan aminokislotalar miqdori bo‘yicha dukkakli don ekinlari 
qo‘ng‘irboshsimon don ekinlariga nisbatan 1,5-3,0 baravar ustunlik qiladi. Masalan,  
1 kg soya donida shuncha bug‘doy doniga nisbatan lizin miqdori 6 baravar 
ko‘p.   
Dukkakli don ekinlari urug‘larida lizin, triptofan, metionin, valin, treoninning 
miqdori  ko‘p.  Lizin  miqdori  bo‘yicha  dukkakli  don  ekinlari  oqsili  hayvon 
mahsulotlaridan tayyorlangan oziqalarga yaqin turadi. Suyak unida 8,2 %, soyada 
7,6 %, lizin (oqsilda) bor.  
Ularning urug‘larida vitaminlardan A, V1, V2, RR, V6, Ye, unib chiqayotgan 
urug‘larda S va ma’danli moddalar, mikroelementlar ko‘p.   
Ularning  donida  oqsilning  miqdori  25-50  %  bo‘ladi.  Sifatli  tayyorlangan 
dukkakli  don  ekinlarining  somonida  8-14  %  oqsil  bor.  Ammo  ularning  somoni 
hozirga  qadar  oziqa  sifatida  ishlatilmaydi.  Dukkakli  don  ekinlari  proteini 

---

hazmlanishi quyidagicha: ko‘k no‘xatda - 88 %, vikada - 91, suli va arpada - 78 va 
67 %.  
Ayrim  ekinlarning  donida  anchagina  o‘simlik  moyi  ham  bo‘ladi:  soya-16-
27%, no‘xat-5,0%, lyupinda-10% gacha.  
Bu ekinlar oziq-ovqatda, texnikada va yem-xashak tayyorlashda ishlatiladi.   
Loviyaning oqsili tabobatda ishlatiladi, no‘xat, ko‘k no‘xat, burchoq, loviya 
oziq-ovqatda va ozuqa sifatida ishlatiladi.   
Soya oziq-ovqatda, texnikada va chorvachilikda qo‘llaniladi.  
Dukkakli-don  ekinlarning  uni  qandolat  sanoatida,  doni  oziq-ovqatda  yorma 
sifatida qo‘llaniladi. Pishmagan dukkagi va donidan konservalar tayyorlanadi.  
  
  
1.5. jadval