Kimyo (5110500-Geografiya o’qitish metodikasi ta’lim yо‘nalishi talabalari uchun о‘quv qо‘llanma)

Quyi 
temperaturali 
piroliz
– 
neftni 
yuqori 
temperaturada 
qaynaydigan fraksiyalari uchun qo’llaniladi.
Hosil bo’lgan moylarni katalitik kreking uchun xomashyo sifatida ishlatish 
mumkin. 
O’rtacha temperaturali piroliz – 
3.
Yuqori temperaturali piroliz – 
quyi molekulyar to’yinmagan 
uglevodorodlar, ayniqsa asetilen (2000
o
C) olish uchun ishlatiladi.
Termik kreking jarayonida neftdan chiqadigan benzining miqdori neftni to’g’ridan 
– to’g’ri haydab olinadigan benzinnikiga nisbatan qariyib ikki barobar ortiq 
bo’ladi. Kreking jarayonida benzin fraksiyalaridan tashqari, tarkibida to’yinmagan 

---

uglevodorodlar bo’lgan 
kreking gazi
ham ajraladi. Kreking gazi 
(masalan 
izopropilen
) kimyo sanoati uchun xomashyo bo’lib xizmat qiladi. 
Neft past bosimda (3 – 5atm) va 550 – 600
o
C da ham bug’ fazoda 
krekinglanadi. Bunday usul “
bug’ fazali” kreking 
ham deyiladi. 
Katalitik kreking
– katalitik kreking ancha past temperaturada 
katalizatordan foydalangan holda amalga oshiriladi. Katalitik kreking asosan 
yuqori oktan sonli benzinlar olishda ishlatiladi. Maxsus tanlangan katalizatorlar 
uglevodorodlarni 
izomerlanishini
va sikllanishini 
taminlaydi, buning natijasida 
benzinning oktan soni ortadi. Bunday katalizatorlar sifatida mAl
2
O
3
∙nSiO
2 
tarkibli 
alyumosilikatlar amalda seolitlardan foydalaniladi.
Katalizatorlar sirtiga ko’mir kukuni (qurumi) o’tirib qoladi va shuning natijasida 
katalizator tez passivlashadi. Shu sababli katalizator tez – tez almashtiriladi yoki 
tozalanadi. 
Katalitik kreking variantlaridan biri vodorod ishtirokida olib 
boriladigan 
gidrokrekingdir
. Bu usul yuqori temperaturada qaynaydigan neft 
fraksiyalarini qayta ishlashda foydalaniladi. 
Bunda katalizator sifatida seolitlar yoki amorf alyumosilikatlarga o’tqazilgan NiO 
+ 
WO
3
yoki 
CoO 
+ 
MoO
3
aralashmalaridan 
foydalaniladi.
Riforming 
Kreking jarayonidan farqli riforming jarayonida yirik molekulalarni 
uncha yirik bo’lmagan molekulalarga ajralishi yoki yangi molekulalarning 
strukturalarini o’zgarishiga olib keladi. 
Bosim ostida katalizatorlardan foydalanib, vodorod yordamida neftni 
to’g’ridan – tog’ri haydab benzin fraksiyalarini katalitik qayta ishlashga -
riforming suli
deyiladi. Riforming yo’li bilan aromatik va tarmoqlangan 
uglevodorodlar olinadi. 
Oktan soni past bo’lgan benzin platinaga reniy yoki MnO
3
, CoO va 
Cr
2
O
3
oksid 
qo’shimchalari bo’lgan va Al
2
O
3
yoki 
alyumosilikatlariga 
o’tqazilgan katalizatorlar degidrirlash, gidrirlash va izomerlanish reaksiyalarining 
borishiga imkon beradi. Natijada oktan soni yuqori bo’lgan benzin olinadi. 
Shunday usulga