Кимёвий жараёнлар энергетикаси

14-Mavzu: KOORDINATSION BIRIKMALAR

Reja:

1. 
   Umumiy tushunchalar
   
2. 
   Koordinatsion birikmalarni olish
   
3. 
   Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar
   
4. 
   Koordinatsion birikma xillari
   
5. 
   Metallarning klasterlari
   
6. 
   Koordinatsion birikmalar sinflari
   
7. 
   Koordinatsion birikmalarda izomeriya hodisasi
   

Umumiy tushunchalar

XIX asr oxiriga kelib barcha kimyoviy birikmalar 2 turkumga bo’lindi:

1. 
   atomli (yoki sodda) birikmalar.
   
2. 
   Molekulyar (yoki murakkab) birikmalar.
   

Keyinroq birinchi xil birikmalar birinchi tartibdagi birikmalar ikkinchisiga esa yuqori tartibdagi birikmalar deb ataldi.

CuCl₂, BF₃, NH₃, FeCl₃ kabi moddalar birinchi tartibdagi birikmalarga kiradi. Yuqori tartibdagi birikmalar biror sodda birikmaning boshqa sodda birikma bilan o’zaro birikishi natijasida hosil bo’ladi. Masalan, CuCl₂ eritmasiga NH₃ ta’sir ettirilganda bu ikki sodda birikmadan molekulyar birikma hosil bo’ladi:

Keyinchalik, yuqori tartibli birikmalarning nisbatan barqarorlari kompleks (koordinatsion) birikmalar deb ataladi. Tasser 1798 yilda birinchi bo’lib kompleks birikma (CoCl₃·6NH₃) ni hosil qildi.

Koordinatsion birikma shunday birikmaki, uning molekulasi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo’lib buni bir necha ion yohud molekulalar ya’ni ligandlar qurshab turadi. Akademik Yu.N. Kukushkin kompleks birikmalarga quyidagi ta’rifni berdi: “kompleks birikma deganda kristall holatda bo’lmasin, eritmada bo’lmasin, tarkibida ligandlar bilan qurshalgan markaziy atom mavjud birikmalarni tushunmoq kerak”. Kompleks birikma hatto eritmalarda ham mustaqilligini saqlab qolishga intiladi, ionlarga ham dissotsiyalanadi. Markaziy ionining musbat zaryadi uni qurshab turgan kompleks-kation kompleks, markaziy ionning zaryadi uni kurshab turgan ligandalr zaryadining yigindisidan kichik bo’lsa, anion kompleks, markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yigindisi orasidagi ayirma 0 ga teng bo’lsa neytral kompleks deyiladi.