Кимё фанидан абитуриентлар

VI. ANORGANIK MODDA KLASSIFIKASIYASI.

Oksidlar klassifikasiyasi.

	Oksidlar	Misollar
1	Asosli	K2O, Na2O, СaO, CuO, BaO, Li2O, MgO, FeO, SrO, CrO, MnO, Mn2O3
2	Kislotali	SO3,SO2,CO2,SiO2,P2O3,P2O5,CI2O3,NO2,CrO3, MnO3, Mn2O7
3	Amfoter	AI2O3,ZnO,Zn2O3,SnO,PbO2,PbO2,Cr2O3,BeO,Fe2O3,MnO2
4	Befarq(indefirent)	NO,CO,N2О,SiO
5	Peroksid	Na2O2,H2O2,K2O2,BaO2
6	Superoksid	KO3
7	Aralash oksidlar	Fe3O4,Pb2O3,Ca2O3,Mn3O2

Kislotalar klassifikasiyasi.

	Kislota turlari		Misollar
1	O2 bo’yicha	Kislorodsiz	HCI,H2S,HF,HJ,HBr,H2Se.
		Kislorodli	HCIO,HCIO2,H2SO4, H2SO4
2	H2 bo’yicha	1 negizli	HCI,HF,HJ,HBr,HCIO,HNO3.
		2 negizli	H2S,H2SO4,H2SeO4
		Ko’p negizli	H3PO4,H3PO3,H4P2O7

Asoslar klassifikasiyasi

	Asos turlari	Misollar
1	Suvda eriydigan (ishqor)	LiOH,NaOH,KOH,CsOH,RbOH,FrOH Ba(OH)2, Sr(OH)2 va Ca(OH)2
2	Suvda erimaydigan (asoslar)	Mg(OH)2 va yonaki gruppacha metallarining gidroksidlari
3	Amfoter (asoslar)	Zn(OH)2, AI(OH)3, Fe(OH)3, Cr(OH)3, Be(OH)2

TUZLAR

Molekulasi metall atomi va kislota qoldig’idan tashkil topgan murakkab moddalar tuzlar deyiladi. (Metall atomi o’rnida NH₄ ioni ham bo’lishi mumkin. Bunday tuzlar ammoniy tuzlari deyiladi.)

Tuzlar klassifikasiyasi

	Tuzlar	Misollar
1	O’rta (normal)	NaCI,CaCI2,KF,MgSO4,CaCO3,NH4CI
2	Nordon. Ikki yoki uch negizli (ko’p negizli) kislotalar nordon tuzlarni hosil qiladi.	NaHCO3,Ca(HCO3)2,K2HPO4,Fe(H2PO4)2
3	Asosli yoki gidroksi tuzlar	CaOHCI,Mg(OH)CI,AI(OH)SO4,AI(OH)2CI
4	Aralash. Aralash tuzlar: bir xil metall va ikki xil kislota qoldig’idan hosil bo’lgan tuzlar aralash tuzlar deyiladi:	Са(ClO)Сl (yoki CaOCl2)
5	Qo’sh. Ikki xil metall va 1 ta kislota qoldig’idan tashkil topgan tuzlar. Bunday tuzlar ichida amaliy ahamiyatga ega bo’lganlari achchiqtoshlardir:	KAI(SO4)2,KCr(SO4)2,K2NH4PO4
6	Kompleks	Ka3[Fe(CN)6],Na3[Co(NO2)6],K2(HgJ4)

Amfoter elementlar AI,Zn,Be,Ti,V,Gr,Mn,Ge,Ga,Zr,Nb,Mo,Te,Ru,Rh,Po,Sn,Sb,Ta,W,Re,Os,Ir,Pi,Bi,Po.

Amfoter moddalar. Aminokislotalar.

DAVRIY QONUN

1869-yilda rus olimi D.I.Mendeleyev kimyoviy elementlarning Davriy qonuniga quyidagicha ta'rif berdi:

"Oddiy jismlarning, shuningdek, elementlar birikmalarining shakli va xossalari elementlar atom og’irligining qiymatiga davriy ravishda bogiiq bo’Iadi".

Davriy qonunni hozirgi ta’rifi:

Kimyoviy elementlar va ulardan hosil bo’luvchi oddiy hamda murakkab moddalarning xossalari shu elementlar atomlarining yadro zaryadlari bilan davriy bog’lanishda bo’ladi.

Atom markazida musbat zaryadlangan yadro bor.

Yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar harakatlanadi.

Atom yadrosining zaryadi son jihatdan elementning tartib raqamiga teng.

Yadrodagi musbat zaryadli protonlar soni elektronlar soniga teng.

Moddaning kimyoviy hodisalar natijasida bo’linmaydigan eng kichik zarrachasi atomdir.

Atom musbat zaryadlangan yadrodan va manfiy zaryadlangan elektronlardan tashkil topgan yadro qobig’idan iborat.

Kimyoviy elementning tartib raqami uning atom yadrosi zaryadi bilan mos keladi.

Vodorod atomining yadrosida 1 ta proton bo’ladi. Zaryadi +1, massasi 1 a.m.b. Uning yadrosi atrofida 1 ta elektron harakat qiladi.

VII. ATOM TUZILISHI.
Atomning massasi yadrodagi protonlar va neytronlar massalarining yig’indisiga teng.

A =N+N

Masalan, alyuminiy atomi yadrosida 13 ta proton va 14ta neytron bo’ladi.

A(AI)=13+14=27 m.a.b.

Atom elektroneytral sistema bo’lib,u asosan musbat zaryadli yadrodan va yadro atrofida xarakat qiladigan manfiy zaryadli elektronlardan iborat.

Elektroneytral atomdagi protenlar soni elektronlar soniga teng bo’ladi.

Elektronlar yadro atrofida energetik pog’onalarda barakatlanadi.

Energetik pog’onalar pog’onachalarga, pog’onachalar energetik yacheykalarga bo’linadi.

Elektronlarning harakati to’rtta kvant soni bilan harakterlanadi.

1. 
   Bosh kvant soni-n
   

N=1,2,3,4,5….

K L M N O…..

Har qaysi energetik pog’anadagi elektronlar soni 2n² formula bilan topiladi.

N= 1 bo’lganda 21²= 2ta elektron

N= 2 bo’lganda 22²=8ta elektron

N= 3 bo’lganda 23²-18 ta elektron

N= 4 bo’lganda 24²= 32 ta elektron

IZOTOP, ISOBAR, IZOTON, IZOELEKTRONLAR

IZOTOP protonlar soni bir xil, ammo neytronlar soni turlicha	Yadro zaryadlari bir hil massasi jixatdan farq qiluvchi atomlar izotoplar deyiladi.
IZOBAR proton va neytronlar yig’indisi bir hil	Massalari bir hil, ammo yadro zaryadlari xar xil bo’lgan elementlar izobarlar deyiladi.
IZOTON	Yadrolarida neytronlar soni teng lekin protonlar soni turlicha bo’lgan elementlar izotonlar deyiladi.

1.Yadro reaksiyalari

/	Zarracha nomi	Belgisi	Zaryadi	Massasi	Yadroga qo’shilsa	Yadrodan ajralsa
1	Proton	P	+1	1	n +1 m +1	n -1 m -1
2	Neytron	N	0	1	n ўзгармайди m +1	n ўзгармайди m -1
3	Al’fa		+2	4	n +2 m +4	n -2 m -4
4	Betta	-	-1	0	n -1 m ўзгармайди	n +1 m ўзгармайди
5	Elekrton	e	-1	0	n -1 m ўзгармайди	n +1 m ўзгармайди
6	Deyteriy	D	+1	2	n +1 m +2	n -1 m -2
7	Pozitron	+	+1	0	n +1 m ўзгармайди	n -1 m ўзгармайди
8	Tritiy	T	+1	3	n +1 m +3	n -1 m -3
9	Protiy	H	+1	1	n +1 m +1	n -1 m -1
10	Gamma		0	0	n ўзгармайди m ўзгармайди	n ўзгармайди m ўзгармайди
11	Geliy	He	+2	4	n +2 m +4	n -2 m -4

2. Kvant sonlar xaqida ma’lumot

№	Кvant sonlar	Nimani belgilaydi	Белгиси
1	Bosh	Elektron energiyasi sapasini. Orbitallar sonini	n
2	Orbital	Elektron bulut shaklini va energetik holatini	l
3	Magnit	Elektron bulutning fazodagi yo’nalishini	m
4	Spin	Elektronni o’z o’qi atrofida qaysi tomonga aylanishini	s

Bosh kvant son (n) (energetik sath)	Orbital kvant son (l) (energetic sath)	Magnit kvant son (m)
K n=1	s l=0
L n=2	s l=0 p l=1
M n=3	s l=0 p l=1 d l=2
N n=4	s l=0 p l=1 d l=2 f l=3

POG’ONACHALARDA ELEKTRONLARNI TO’LIB BORISHI

Elektronlarning harakati to’rtta kvant soni bilan tavsiflanadi.

1. Bosh kvant soni - n n=l, 2, 3, 4, 5 ... K L M N O... Bosh kvant sonining qiymati qancha kichik boisa, ayni pog’onachalardan elektronlarning yadro bilan bogianish energiyasi shuncha katta boiadi. Har qaysi energetik pog’onadagi elektronlar soni 2n² formula bilan topiladi.

2. Orbital kvant soni - l