Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъектларида ишлаб чиқариш харажатлари ва маҳсулот таннархи таҳлили

Харажатларни тахлил этишда қуйидагиларга биринчи навбатда эҳтибор қилади:

• 
  харажатлар режаси ёки сметасининг қанчалик даражада экаганлиги ва корхонанинг технологик имкониятларига мувофиқ келиши;
  
• 
  сарфланаётган моддий ресурслар баҳоларининг бозор баҳоларига монандлиги;
  
• 
  ҳақиқий харажатлар билан норматив харажатлар ёки бошқа корхоналардаги шу хилдаги харажатлар ўртасидаги нисбат;
  
• 
  харажатлардаги ўзгаришларга таъсир этган энг муҳим омиллар;
  
• 
  ҳисобот даврида харажатларни пасайтириш борасида олиб борилган ишлар ва ҳоказо.
  

Товар маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича харажатларни чуқур тахлил этиш учун уларни шартли равишда уч гуруҳга бўлиб олиш мумкин: бевосита моддий харажатлар; бевосита меҳнат харажатлари; кўп ёқлама характердаги харажатлар.
Бевосита моддий харажатлар ўзгариши сабабларини тахлил этишда унинг омилларини биринчи босқич (ишлаб чиқариш умумий ҳажми ўзгариши), иккинчи босқич (товар маҳсулоти таркиби ўзгариши) ва учинчи босқич (алоҳида маҳсулотларни ишлаб чиқариш харажатлари ўзгариши) омилларига ажратиш тавсия этилади. Шуни таҳкидлаш лозимки, ншлаб чиқариш ҳажми ўзгариши ва товар-маҳсулот таркиби ўзгариши бозор иқтисодиёги шароитларида бозор конoюктурасига боғлиқ бўлади, яъни улар корхона учун ташқи омил бўлиб майдонга чиқади. Учинчи босқич омиллари эса корхонанинг ўзига, тадбиркорнинг ташаббускорлигига боғлиқ. Бундай омилларга хусусан қуйидагаларни киритиш мумкин:

• 
  Ишлаб чиқаришнинг техникавий даражасини ошириш.
  
• 
  Маҳсулотнинг конструкция ва техник тавшфларини ўзгартириш.
  
• 
  Янги ильор технологияларни жорий этиш.
  
• 
  Ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишни яхшилаш.
  
• 
  Ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатилишини такомиллагатириш.
  
• 
  Материаллардан фойдаланишни яхшилаш, тежамлироқ материаллардан фойдаланиш.
  
• 
  Ортиқча харажатлар ва нобудгарчиликларга барҳам бериш.
  
• 
  Транспорт-тайёрлов харажатларини тежаш.
  
• 
  Тежамкорликнинг бошқа омиллари.
  

Санаб ўтилган омиллар - бевосита моддий харажатлар тежалишини таъминлайди. Равшанки, ҳудди шу каби омиллар бевосита меҳнат харажатларига ва кўпёқлама характердаги харажатларга ҳам таъсир этади.
Маҳсулот таннархини тахлил этишда қўлланиши мумкин бўлган кўрсаткичлардан бири товар-маҳсулотнинг бир сўмига тўғри келадиган харажатлардир. Бу кўрсаткичнинг афзалликларидан бири унинг фойда билан ҳам боғланиб кетганлигидир.
Корхона харажатларини тахлил этишда уларнинг доимий ва ўзгарувчи харажатларга бўлинишини ҳам эҳтиборга олиш лозим. Доимий харажатлар қисқа муддатли даврда ишлаб чиқариш ҳажмларига боғлиқ бўлмайди. Уларга, одатда, бинолар, иншоотлар, корхонанинг ўзини сақлаб туриш, ижара, мулк солиғи, мажбурий суғурта, ходимларга тўланиши лозим бўлган минимал иш ҳақи, доимий харакгердаги коммунал тўловлар киради. Албатта, бунда» харажатларни ҳам тежаш чоралари ишлаб чиқилиши муҳим аҳамиятга эга. Ўзгарувчи харажатлар ишлаб чиқаришдаги ходимлар иш ҳақини ўз ичига олади.
Анoанавий иқтисодий тахлил корхонадаги ялпи ва ўртача харажатлар тахлилини, маҳсулот таннархи тахлилини ўз ичига олади. Бироқ, бозор иқтисодиёти шароитида чегаравий харажатлар тахлили ўта муҳим аҳамият касб этади. Чунки ўзгарувчи харажатларнинг динамикаси биринчи навбатда чегаравий харажатларда ўз ифодасини топади. Чегаравий харажатларнинг миқдори ва ўзгаришининг йўналишлари тадбиркорнинг ишлаб чиқаришни янада кенгайтириш ёки кенгайтирмаслик ҳақида қарор қабул қилиши учун мўлжал бўлиб хизмат қилади.

2.