|
Umumiy 12 balli tizimda zilzilalar tavsifi
19-jadval
Bal
Zilzila kuchi
Qisqacha tavsifi
1
Sezilar-
sezilmas
Faqat seysmik asboblar bilan sezish
mumkin
2
Juda kuchsiz
Seysmik asboblar yordamida seziladi.
Tinch holatda yotgan ba'zi bir odamlar
sezishi mumkin
3
Kuchsiz
Osma lampalar yengil tebranadi. Ochiq
eshiklar ham qimirlab qo'yishi mumkin.
Aholining bir qismi sezadi.
4
Sezilarli
O'tirgan va yotgan odamning hammasiga
yerning yengil tebranayotgani seziladi.
Eshik, deraza va devorlardan qisirlab
ovozlar eshitiladi.
5
Ancha kuchli
Ko'chada va hovlida yuiganlarning ko'p-
chiligi va uyda bo'lganlarning hammasi
sezadi.
Binolar
va
mebellar
tebranayotgani ko'rinadi. Osma soatlar
kapkiri to'xtab qoladi. Devorlarda va
boshqa suvalgan yerlarda yoriqlar paydo
bo'ladi
6
Kuchli
Hamma sezadi. Ko'p odamlar uylaridan
yugurib
tashqariga
chiqib
ketadi.
Devorlarda katta yoriqlar paydo bo'ladi.
Suvalgan devorlarning shuvog'i ba'zi
yerlari ko'chib tushadi.
7
Juda kuchli
Osib qo'yilgan narsalar kuchli tebranadi.
Mebellar o'rnidan siljib ketadi. G'ishtdan
qilingan uylarda ham yoriqlar va boshqa
o'pirilishlar yuz beradi. Daryolarning va
tog'larning yon bag'rilarida siljishlar
paydo bo'ladi.
8
Buzib
yuboruvchi
Uylar jiddiy shikastlanadi. Haykallar
o'rnidan siljib ketadi yoki butunlay qulab
tushadi. Soy bo'ylari va tepalar yon
297
bag'rilarida yoriqlar paydo bo'ladi.
9
Vayron
qiluvchi
G'ishtdan qilingan uylar kuchli zararla-
nadi va buzilib tushadi. Sinchli uylar
qiy-shayib o'z shaklini yo'qotadi.
10
Kuchli
vayronalikka
olib keluvchi
Yerda 1 metr va undan katta bo'lgan
yoriqlar paydo bo'ladi. Yo'llar o'z shak-
lini yo'qotadi. Deyarli hamma uylar
qulaydi. Tepaliklar va daryolar yon
bag'rida o'pirilishlar vujudga keladi.
11
Falokatli
Deyarli hamma uylar qulaydi. Yer
ko'rilmagan darajada yorilib jarlar hosil
bo'ladi. Temir yo'llarning hammasi
qiyshayib yaroqsiz holga keladi.Yo'llar
va
kommunikatsiyalarning
deyarli
hammasi ishdan chiqadi
12
Juda falokatli
Hamma uylar vayronaga aylanadi. Yez
yuzi
tanib
bo'lmaydigan
darajada
o'zgaradi. Ko'rilmagan darajada katta
jarliklar va hattoki, soylar paydo bo'ladi.
Daryolar o'zanini o'zgartiradi. Tabiat
olami va hayvonot olami halok bo'ladi
Bunday kuchli fojiali zilzilalar tog'li hududlarda, okean va
dengizbo'yi davlatlarida, masalan, Kamchatka, Yaponiya, Alyaska,
Meksika, Chili, Alp tog'lari, Bolqon, Kavkaz va boshqalarda yuz berishi
mumkin.
O'piriluvchi zilzilalar yer ostidagi kars bo'shliqlari va tashlab
qo'yilgan konlarning o'pirilishi natijasida kelib chiqadigan zilzilalar
hisoblanib, ularning kuchi uncha katta bo'lmaganligi uchun zarari ham
ko'p bo'lmaydi.
Suv osti vulqonlarinig otilishi natijasida, suv ostining relefi va
shakl-shamoyili o'zgarishi natijasida gravitatsiya to'lqinlari hosil qilishi
hisobiga paydo bo'ladigan ulkan to'lqinlar «sunami» deb yuritiladi va
okean bo'yi aholisiga jiddiy zarar yetkazadi.
Meteoritlar tushishi va ularning portlashidan hosil bo'ladigan
zilzilalar kamyob hodisa bo'lsa ham, insoniyat tarixida bo'lgan va bo'lishi
mumkin bo'lgan hodisa hisoblanadi.
Ba'zi bir taniqli olimlarning bashoratlariga ko'ra yerning uzoq
o'tmishida yer yuzini band etgan ulkan dinozavrlar va boshqa jonzotlar
298
yerning kosmik asteroidlar bilan to'qnash kelib urilishi natijasida yer
o'qining birmuncha siljib ketganligi natijasida yer yuzida sovush
boshlangan va bu yuqorida zikr etilgan jonzotlarning qirilib ketishiga olib
kelgan. Insoniyat tarixida bunday kosmik jismlar bilan to'qnashish izlarini
uchratish mumkin. Masalan, uncha uzoq o'tmish bo'lmagan 1908-yilda
Sibirning Tungus rayonidagi meteoritning poitlashi natijasida juda katta
maydon vayron bo'lishi bilan birga undan hosil bo'lgan zilzilalar kuchi
ancha uzoq masofalarda sezilgan. Bunday meteorit yoki kometalar bilan
to'qnashish yer yuzasida nihoyatda kuchli poitlash bilan kechishi va
buning natijasida yer yuzida nihoyatda katta kraterlar va ko'llar hosil
bo'lganligi ma him. Bunday to'qnashishlardan paydo bo'ladigan portlashlar
natijasida nihoyatda katta miqdordagi energiya ajralishi kuzatiladi va bu
energiya shu yaqin atrofdagi bir necha o'n kilometr masofadagi radiusda
butun
jonzod
va
o'rmonlarning
yo'qolib
ketishiga
va
katta
vayronagarchiliklarga olib keladi.
Misol tariqasida Janubiy Afrika Transvaal hududiga tushgan
meteorit portlashidan hosil bo'lgan energiya 2500000 Mt, Tungus
meteoriti 1000 Mt atom yadrosi portlashiga teng bo'lgan energiya ajratgan
degan hisoblar mavjud. Dunyodagi davlatlarning ko'pchiligida kosmik
jismlar-meteoritlar va asteroidlar portlashidan hosil bo'lgan kraterlar va
ulkan ko'llar topilgan.
Asteroid, meteorit va kometalarning yer yuzida hosil qilgan portlash
kraterlari quyidagi jadvalda keltirilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
