Keyin bir necha kun yoki bir necha hafta keyin payd

. FUQAROLAR MUHOFAZASI 

 

 XVI.I. Fuqarolar muhofazasining asosiy vazifalari 

 

Insoniyat  tarixida  deyarli  hamma  davrlarda  inson  uchun  eng 

dahshatli  va  nihoyatda  ko'ngilsiz  voqea  urush  va  bar  xil  qirg'inlar  bo'lib 

kelgan.  Bu  urushlarning  hammasi  o'zgalarning  yeriga  zo'ravonlik  asosida 

bosib  olish  bo'lgan.  Jamiyat  taraqqiyotining  boshlang'ich  davrlari 

hisoblangan  quldorlik  jamiyatida  ko'proq  yerga  va  bu  yerdagilarni 

qullarga  aylantirish  yo'li  bilan  tekin  ishchi  kuchiga  ega  bo'lish  va  buning 

asosida  insoniyatning  eng  qadimdan  ta'qib  qilib  kelayotgan  eng  yomon 

xususiyati  ko'proq  boylik  orttirishga  bo'lgan  xirs  hisoblanadi.  Ammo 

buning natijasida ko'plab gullagan o'lkalarning xarobazorlarga aylanishi va 

minglab  begunoh  odamlarning  hayotda  bemavrid  ketishiga  sababchi 

bo'lish kechirib bo'lmaydigan voqealar sirasiga kiradi. 

Feodal  tuzim  vujudga  kelishi  bilan  bunday  urushlarning  salmog'i 

yana  ortabordi,  bu  davr  qirg'inliklari  haqidagi  bir  necha  minglab  tarixiy 

shaharlar yo'q bo'lib ketgani ma'lum. Hozirgi zamon olimlarining taxminiy 

hisob-kitoblariga  ko'ra  tarixiy  hujjatlari  ma'lum  bo'lgan  oxirgi  5500-yil 

davomida urishda o'lganlar soni 4 mlrd. atrofida deb hisoblanadi. 

Kapitalizmning  paydo  bo'lishi  esa  bu  qirg'inbarot  urushlarning 

yanada  avj  olishiga  olib  keldi,  chunki  kapitalizmning  rivojlanishi  uchun 

xomashyo  bazalari  zarur  edi  va  xomashyo  bazalari  bo'lgan  davlatlar 

sanoati  rivojlangan  davlatlar  uchun  osongina  g'alaba  qozonish 

imkoniyatini  berardi.  Buning  asosiy  sababi:  industrial  rivojlangan 

davlatning birinchi vazifasi—qirg'in qurollarini ishlab chiqarish bo'ladi va 

bu qirg'in qurollari ishlatilmasa, keyingi rivojlanish bo'lmaydi, ya'ni zavod 

hamda  fabrikalar  to'xtab  qoladi  va  bu  ishchilar  g'alayoniga  sababchi 

bo'ladi.  Qirg'in  qurollari  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashgan  zavodlarning 

tinchlik 

mahsulotlarini 

ishlab  chiqarishga  qayta  ixtisoslashtirish 

---

 

 

288 

birinchidan, katta qo'shimcha mablag' talab qiladi va ikkinchidan, tinchlik 

maqsadida  ishlab  chiqariladigan  mahsulotdan  keladigan  foyda  qirg'in 

qurollaridan keladigan foydaga nisbatan bir necha marta oz. 

Shuning  uchun  ham  kapitalizm  rivojlana  borishi  bilan  qirg'in 

qurollari  hajmi  ham  orta  bordi  va  bu  qurollar  mukammal  qirg'in 

qurollariga          aylandi.  Ko'rinib        turibdiki,          qurol-  yarog'larningl 

mukamallashib  borishi  urushlar  jarayonida  qurbon  bo'layotganlar  sonini 

keskin ortib ketishiga olib keldi. 

Dunyoda  shu  sohada  tadqiqot  olib  borayotganlarning  ma'lumot 

berishlaricha 17-asrda qurbon bo'lganlar soni 3 mln kishini tashkil qilgan 

bo'lsa,  18-asrda  5,  5  mln  kishini,  19-asrda  16  mln  ni  va  20-asrda  esa  bu 

raqam 70 mln dan oshib ketdi. 

 

Qurbonlarning    ko'payishi    faqatgina  harbiylar  orasida  bo'lib 

qolmasdan, balki tinch fuqarolar o'rtasida qurbon bo'layotganlar soni ham 

keskin  oshib  ketdi.  Tadqiqotchilarning  aniqlashiga  ko'ra  birinchi  jahon 

urushida  20  ta  harbiyga  bitta  tinch  aholi  qurbon  bo'lgan  bo'lsa,    ikkinchi 

jahon  urishida  bu  raqamlar  tenglashdi,  ya'ni  bitta  harbiyga  bitta  fuqaro 

to'g'ri keldi. 

Agar  keyingi  urushlarni  olib  ko'rsak,  masalan,  1949-52-yillardagi 

Koreya  urishida  bu  raqam  tinch  aholi  hisobiga  besh  hissa  oshdi,  Vetnam 

urushida esa bir harbiyga 10 fuqaro halok bo'lganligi ma'lum. 

Yana  shuni  ham  ta'kidlash  joizki,  20-asrning  birinchi  yarmida 

urushlar  uchun  sarflangan  mablag'  4  trillion  dollami  tashkil  qilgan  va  bu 

mablag'  hisobiga  yer  yuzi  aholisining  uchdan  ikki  qismini  talab 

darajasidagi uy-joy bilan ta'minlashga yetar edi. 

Yuqorida keltirib o'tilgan ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki, urushlar 

natijasida  urushga  hech  qanday  daxli  bo'lmagan  tinch  aholining  qirilib 

ketishi  yo'l  qo'yib  bo'lmaydigan  hodisa  hisoblanadi  va  shuning  uchun 

urush  xavfi  mavjud  bo'lgan  davlatlarning  tashkiliy  tizimlarida  fuqaro 

muhofazasi tizimi vujudga keldi. 

Hozirgi zamonda deyarli hamma davlatlar va ayniqsa, katta kuch va    

qudratga        ega      bo'lgan        davlatlarning        rahbarlari  tinchliksevarlik 

shiorlari  bilan  chiqayotgan  va  bu  haqda  har  xil  jahon  hamjamiyatlarida 

tinchliksevarlik  haqida  ma'ruzalar,    o'qilayotganligidan  qat'i  nazar,  oxirgi 

o'n  yillik  davr  mobaynida  bir  qancha  qirg'in  barotliklar  ro'y  berganidan 

xabarimiz  bor.  Bunga  misol  tariqasida  O'rta  Osiyo  mintaqasida  hammani 

nihoyatda  tashvishlantirayotgan,  Afg'onistonda  bo'layotgan  voqealar, 

Pokiston  va  Hindiston  davlatlari  o'rtasidagi  Kashmir  viloyatini  egaligi 

haqidagi  mojarolar,  shuningdek,  NATO  davlatlarining  Yugoslaviyaga 

---

 

 

289 

qilgan  hujumlari  va  Chechenistondagi  bo'layotgan  voqealar  keltirilishi 

mumkin. 

Keltirilgan  dalillardan  ko'rinib  turibdiki,  fuqarolar  muhofazasi 

zarurat  sifatida  vujudga  kelgan  fan  hisoblanadi.  Fuqarolarni  mudofaa 

qilish  awal  mudofaa  vazirligining  bir  bo'linmasi  sifatida  vujudga  keldi. 

Uning  tarkibiy  qismlari  belgilangandan  keyin  uning  joylardagi  bo'limlari 

tashkil  qilindi.  Bu  bo'linmalar  asosan  fuqarolar  yashash  va  ishlash 

joylarida  tashkil  qilinganligi  sababli  deyarli  noharbiy  kishilardan  tashkil 

topdi. Shuning uchun ularni o'qitish, urush va tinchlik sharoitlrida faoliyat 

ko'rsatish me'yorlari belgilandi. 

Sobiq  Ittifoq  davrida  fuqaro  muhofazasi  masalalariga  juda  katta 

e'tibor  berilgan.  Bunday  e'tibor  30-yillardan  boshlangan.  Shu  davrdan 

boshlab  Ittifoqning  Yevropa  hududlarida  joylashgan  shaharlarida  fuqaro 

muhofazasiga oid ishlar hamma fuqarolarning ham yashash joylarida, ham 

ish  joylarida  olib  borildi.  Shuningdek,  yangi  qurilayotgan  binolarning 

deyarli  hammasi  bombapanalar  bilan  jihozlandi  va  eski  binolarning 

yerto'lalari  va  boshqa  yer  osti  inshootlari  bombapana  sifatida  qaytadan 

tuzib chiqildi.  

Bu  qilingan  sa'y-harakatlar  ikkinchi  jahon  urushi  boshlangandan 

keyin  bekorga  emasligi,  qilingan  mehnat  zoe  ketmaganligi  sezildi.  Besh 

yillik urush davomida bir necha minglab kishilar bombardimon vaqtida bu 

bombapanalarda  jon  saqlaganligi  ma'lum.  Shuni  ham  aytish  kerakki,  bu 

mudofaa  masalalari  urush  tugagandan  keyin  ham  to'xtatilmay  davom 

ettirilganligini  ta'kidlash  zarur.  Urushdan  keyingi  yillarda  atom  quroli 

ishlab  chiqarilgani  va  bu  qirg'inbarot  qurol  ishlatilganda  fuqarolar  uchun 

hech  ko'rilmagan  miqdorda  ofatlar  yog'ilishi  mumkinligi  va  shuningdek, 

bu  qurollarni  yer  sharining  istagan  nuqtasiga  yetkazish  imkoniyatini 

beradigan  raketalar  kashf  qilinishi  tufayli  endi  urush  yetib  borishi  qiyin 

bo'lgan  regionlar  deyarli  yo'q  bo'lib  qoldi  va  yerning  istalgan  nuqtasida 

yadro quroli xavfi paydo bo'ldi. 

Shundan  keyingi davrdan  boshlab fuqaro  muhofazasining  shakli  va 

strukturasi o'zgartirildi. Qurilgan bombapanalar yadro qurolining kuchi va 

qudratiga  bardosh  beradigan  tartibda  qayta  jihozlandi.  Endigi  harakat 

faqatgina  bomba  parchalari  va  bosim  kuchidangina  emas,  bomba 

portlagandan  keyin  hosil  bo'ladigan  nurlanishlardan  ham  muhofazalanish 

ehtiyojini  vujudga  keltirdi.  Fuqarolar  ish  joylari  va  yashash  joylarida 

yadro  qurolining  dahshatli  fojialar  keltirishi  mumkinligi  tushintirildi. 

Shuni ham ta'kidlash joizki, yadro urushi xavfi dunyo miqyosida bir necha 

marta  kelib  chiqishi  mumkin  bo'lgan  holatlar  mavjud  bo'lgan  bo'lsa  ham, 

---

 

 

290 

harqalay  boshlanib  ketmadi  va  shuning  uchun  bu  tayyorgarliklar  talab 

darajasida bo'lganmi-yo'qmi bu haqda bir narsa deyish qiyin. 

Fuqaro 

muhofazasi 

faqatgina 

urush 

sharoitida 

fuqarolarni 

muhofazasini  ta'minlab  qolmasdan,  odamzod  hayotida  urushdan  kam 

bo'lmagan  talofatlarga  olib  keluvchi  tabiiy  ofatlardan  saqlanish  chora-

tadbirlari  bilan  ham  shug'ullangan.  Bu  ikkinchi  masala  hozirgi  zamon 

sharoitida muhim ahamiyat kashf etmoqda. 

Dunyo  hamjamiyatida  vujudga  kelgan  sharoit  davlatlar  o'rtasidagi 

qarama-qarshiliklarning  birmuncha  yumshashiga  sabab  bo'ldi.  Ittifoqning 

tarqab ketishi va buning natijasi o'laroq boshqa hamdo'stlik davlatlari bilan 

bir  qatorda  O'zbekiston  Respublikasining  o'z  mustaqilligini  ta'minlagani 

NATO davlatlariga bo'lgan awalgi qarama-qarshilikni yo'qotdi va shuning 

bilan  birga  O'zbekiston  delegatsiyasi  NATO  sammitlarida  qatnashishi 

ijobiy  samaralarga  olib  kelishi  tabiiy.  Shuning  uchun  ham  O'zbekistonda 

fuqaro muhofazasi xizmati favqulodda vaziyatlar vazirligiga aylantirildi. 

Hozirgi  tinchlik  zamonida,  ayniqsa,  mustaqil  O'zbekiston  o'z 

yuksalish  yo'lidan  borayotgan  holatida  hech  qanday  tinchsizlikning 

bo'lishi mumkin emas. O'zbekiston tinchliksevar o'lka va u hech kimning 

tinchligini  buzmoqchi  emas.  Ammo  tabiat  ato  etgan  bu  o'lka  birmuncha 

favqulodda hodisalar o'chog'i bo'lib kelgan. Ayniqsa,  u o'rnashgan hudud 

zilzila xavfi mavjud bo'lgan hudud hisoblanadi. Shuning uchun uning har 

bir  fuqarosini  bu  o'lkada  bo'lishi  mumkin  bo'lgan  har  qanday  favqulodda 

hodisalardan ogoh qilish va favqulodda hodisa ro'y bergan taqdirda undan 

muhofazalanish  chora-tadbirlarini  belgilash  va  bunday  holatlarda  aholini 

iloji  boricha  bu  hodisalardan  kam  talofat  bilan  qutilib  ketish  chora-

tadbirlariga  o'rgatish  «Hayot  faoliyati  xavfsizligi»  fanining  eng  muhim 

bo'lagi hisoblanadi.