|
Suv toshqinlari.
O'zbekiston Respublikasi hududida suv toshqinlari
Respublikamiz hududida tashkil qilingan suv omborlaridan biror bir
ko'ngilsiz voqea sababi bilan damba va boshqa suv to'siqlarining buzilib
ketishi natijasida bu suv omboridan pastroq hududlarning hammasida suv
toshqini xavfi paydo bo'ladi. Bunday suv omborlari sug'oriladigan
hududlarning hammasida tashkil qilinganligi sababli bu xavf hamma
viloyatlar hududlarida ham mavjud. Yana shuni ham ta'kidlash kerakki,
Respublikamiz hududining ko'pgina qismini tog'li rayonlar tashkil qiladi.
Bunga misol tariqasida Toshkent viloyati, Farg'ona vodiysi viloyatlarining
bir qancha tumanlari, Surxondaryo va Qashqadaryo tumanlarini ko'rsatish
mumkin. Bu hududlarda bahor faslida bo'ladigan yog'ingarchilik vaqtida
do'l va sellar bo'lib turadi. Tog'li rayonlarda bo'ladigan bunday sellar
tog'larda yig'ilgan suvlar vodiylarga yo'nalganligi sababli katta sel bo'lgan
taqdirda suv o'z yo'lidagi toshlarni ham oqizib vodiylarga toshib ketishi va
buning natijasida katta vayronagarchilikka sabab bo'lishi mumkin.
Bu viloyatlarning deyarli hammasida vodiy tomonga oqadigan
daryo va soylarning hammasi muhofaza vositalari bilan ta'minlangan.
Shunday bo'lishiga qaramay ba'zi bir tumanlarda hisobga olinmagan
hodisalar bo'lib turadi. Tog'li sel kelish ehtimoli bo'lgan joylardan odamlar
xavfsiz joylarga ko'chirilgan bo'lsa ham u yerga o'rgangan ba'zi dehqonlar
vaqtincha joy qilib, u yerdagi serhosil yerlardan foydalanishga harakat
qilgan hollarda, sel kelishi ular uchun xavfli vaziyat paydo qilishi
mumkin.
Ma'lumki, agar suv omborlaridagi dambalar va to'g'oniar
shikastlanishi natijasida suv toshqini bo'lishi xavfi sezilsa, unda suvning
303
aholi yashash joylarigacha yetib kelish vaqti 3—4 soatni tashkil qiladi.
Shu davr mobaynida aholini va chorva mollarini hamda eng kerakli asbob-
anjomlarni suv bosishi mumkin bo'lgafi joydan xavfsiz joyga ko'chirish
chora-tadbirlari ko'riladi.
Avvalo suv toshqinlari bo'lishi ehtimoli bo'lgan joylarga xo'jalik
binolari va bar xil sanoat inshootlari, odamlar yig'ilishi kerak bo'lgan
binolar qurilmaydi. Ba'zi bir majburan qurilgan binolar ham xavfni
qaytarish imkoniyatini beradigan yoki xavfning oldini olishga qaratilgan
chora-tadbirlar ko'rilgandan keyin qurilishi mumkin.
Suv toshqinlari vaqtida qutqaruvchiJarning asosiy vazifasi suv
toshqini vaqtida u yerdan chiqib ketishga ulgurmagan odamlarni qutqarib
moddiy boyliklarning iloji boricha kam zararlanishini ta'minlash, agar
vaqtincha dambalar qurish yo'li bilan ba'zi bir xalq xo'jaligi obyektlarini
va moddiy boyliklarni saqlab qolish imkoniyati bo'lsa, unda bu ishni
amalga oshirish chora-tadbirlarini ishga solishdir. Undan keyingi ishlar
bizdagi suv omborlarida saqlanayotgan suv cheksiz bo'lmaganligi sababli
u tez orada kamaya boshlaydi. Bunda zararlangan binolarni butunlay
buzilib vayron bo'lib ketmasligini ta'minlashga qaratilgan injener-texnik
ishlarni amalga oshirishga to'gkri keladi. Bu ishlar qatoriga buzilmagan
binoJarning turg'unligini ta'minlashga qaratilgan ishlar, podval va pastki
qavatlarda yig'ilib qolgan suvlarni nasoslar va boshqa yordamchi vositalar
yordamida chiqarib yuborish va shu joylarda bo'lgan ba'zi bir moddiy
boyliklarni xavfsiz joylarga ko'chirish va ko'chirilgan aholini vaqtincha
yashash joylari bilan ta'minlash kiradi. Toshqin bo'lgan hudud
kommunikatsiyalarini tiklash ishlarini bajarish ham favqulodda hodisalar
qutqaruvchilari zimmasiga tushadi.
Dunyoning boshqa hududlarida, masalan, Rossiyada suv toshqinlari
deyarli har yili bahorda bo'ladigan odatiy hoi hisoblanadi. Sibir
daryolarining deyarli hammasi Shimoliy muz okeaniga quyiladi. Bu
daryolarning boshlanish joylari asosan janubiy tog'li rayonlarga to'g'ri
keladi. Bu hududlarda yog'ingarchilik ko'p bo'ladi, erigan qorlar awal
janubdan boshlanib, undan keyin shimolga yo'naladi va bu vaqtda daryo
o'zanlari boshdan oxirigacha muzlaganligi sababli bu suvlar muz ustidan
harakatlana boshlaydi va shimoliy rayonlar hali isib ulgurmaganligi
sababli bu suvlar muzlaydi va daiyo o'zanini yanada yuzalanishiga sabab
bo'ladi. Ma'lum darajada yig'ilgan suvlar yana o'zan bo'ylab yo'naladi va
muzlaydi. Shunday qilib, daryo o'zani to'liq muz bilan qoplanadi. Agar
havoning isishi bir maromda borganda edi, unda ma'lum suv bosishi kerak
bo'lgan tekisliklarni suv bosib keyin asta-sekin yo'nalish bo'ylab ketgan
304
bo'lar edi. Bu davrda daryoning boshlanish qismida havo isib ketsa, u
yerdagi muzlar juda tez eriy boshlaydi va bu katta miqdordagi suvni
muzlab yotgan daryo o'zanidan o'tkazish imkoniyatiga ega bo'lmay qoladi.
Natijada suv butun hududni bosib ketishi mumkin va bunda hali toshdek
qotib yotgan muzlarni sun'iy ravishda eritish chora-tadbirlari yoki ularni
kuchli portlashlar uyushtirish yo'li bilan qo'porib suv yo'lini ochishga
to'g'ri keladi.
Bunga 2001-yilgi voqealarni misol tariqasida keltirish mumkinj
Rossiya televideniyasining axborotiga qaraganda bu yilgi toshqinlarj
Irkutsk oblastiga 9 mid rubl miqdorda zarar keltirgan, Yoqutistongaj
yetkazilgan zarar bundan bir necha marta katta ekanligi; ta'kidlanmoqda.
Yoqutistondagi ba'zi qishloqlar butunlay vayron! bo'lganligi sababli ularni
boshqa joyga ko'chirish ishlari olib; borilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
