Kerosin fraksiyasini merkaptanlardan tozalash jarayoni

Neftni organik tabiatdan hosil bo’lish gipotezasi. Neftning paydo bo’lishi haqidagi fikrlar hozirgacha uzul kesil hal qilinmagan. XIX asr boshlarida neftni organik gipotezasi yaratildi. Bu gipotezaga ko’ra neft kul va dengiz ostida cho’kindi jinslar bilan birga cho’kadigan har-xil hayvonlar va o’simliklar qoldiqlaridan hosil bo’ladi. Neftli qatlamlar yer po’sti tarixining hamda davrlariga mansub qatlamlarda uchraydi. Neft alkenlar va sikloalkanlar, ba’zi aromatik uglevodorodlar, shuningdek kislorodli, azotli va oltingugurtli birikmalarning murakkab aralashmasidan iboratdir[10].
Neft sanoatini rivojlanish bosqichlarida uning zichligiga qarab sifatini belgilab berilgan. Neftning zichligiga qarab quydagi uch sinfga ajratilgan;
3-jadval
Neftning zichligiga qarab toifalanishi.

Neft nomi	Neftning zichligi
Engil neft
O’rtacha og’ir
Og’ir

Engil neftda smolalar va oltingugurtga nisbatan benzin fraksiyasi ko’proq bo’ladi. Bunday neftlardan esa yuqori sifatli surkov moylari ishlab chiqariladi. Og’ir neft esa tarkibida yuqori darajada smola tutishi bilan harakterlanib undan moy olish uchun turli tozalash ishlarini qo’llash lozim. Biroq og’ir neft bitum olish uchun yaxshi xom-ashyo hisoblanadi. Neftni zichligiga qarab klassifikatsiyalash haqiqatga yaqinroq ammo yuqorida bayon etilgan fikrlarga bo’ysinmagan holatlar ham bo’lgan[11].

AQSh tog’lar bo’yicha mutaxasislar idorasi tomonidan neftning zichligiga qarab uning uglevodorod tarkibini klassifikatsiyalash taklif qilingan. O’rganilayotgan neftni fraksiyalab  atmosfera bosimida yengil fraksiyani,  da 5,3 kPa bosimda og’ir fraksiyani haydab olingan. Har ikkala fraksiya zichligi aniqlanib, turli tipdagi neftlar uchun chegara aniqlangan. Uning natijalarini quyida keltirilgan jadvalda ko’rish mumkin;
4-jadval
Neft fraksiyasining taqsimlanishi.

Fraksiya	Zichligi
	Parafinli qism	Oraliq qism	Neftli qism

Olingan natijalar tahliliga ko’ra neftning quydagi 7 ta sinfdan qaysi biriga tegishli ekanligini aniqlanadi;

5-jadval
Fraksiyaning sinflarga bo’linishi.

№	Sinf nomi	Neft fraksiyasi nomi	Neft og’ir qismi nomi
1	Parafinli	Parafin	Parafin
2	Parafinli-oraliq	Parafin	Oraliq
3	Oraliq-parafinli	Oraliq	Parafin
4	Oraliq	Oraliq	Oraliq
5	Oraliq-naftenli	Oraliq	Naften
6	Naftenli- oraliq	Naften	Oraliq
7	Naftenli	Naften	Naften

Bu klassifikatsiyani kamchiligi – fraksiyalarni aniq sharoitga ko’ra zichligiga qarab chegaralanishi va neftni aniq tarkibiga ko’ra sinflanmasligida bo’lgan[12].

Neftni kimyoviy tarkibini aniq ko’rsatuvchi klassifikatsiya Grozniya neft-ilmiy tadqiqot inistituti tomonidan taklif etilgan. Bu klassifikatsiyada neft tarkibidagi uglevodorodlarning bir necha sinfi keltirilgan. Bunga ko’ra neftlar quydagi guruhlarga ajratilgan;
a) parafinli neftlar barcha fraksiyasida sezilarli darajada alkanlar tutadi;
b) parafino-naftenli neftda alkanlar bilan birgalikda sezilarli darajada sikloalkanlar ham uchraydi, arenlarning miqdori uncha ko’p emas. Bu sinfga kiruvchi neftlar tarkibida parafinli neftlar, smola va asfalten miqdori kam;
s) naftenli neftlarda esa barcha fraksiyalar tarkibida 60 % va undan ortiq sikloalkanlar tutishi bilan harakterlanadi. Bunday neftlar tarkibida alkanlar kam, smola va asfalten miqdori cheklangan miqdorda bo’ladi;
d) parafino-nafteno-aromatik neftlarda uchchala sinfga mansub uglevodorodlar teng miqdorda bo’ladi. Qattiq parafinlar 1,5 %, smola va asfaltenlar miqdori 10 % gacha bo’ladi;
e) nafteno-aromatik neft og’ir fraksiyasi tarkibida sikloalkanlar va arenlar mavjudligi bilan harakterlanadi. Alkanlar oz miqdorda faqat yengil fraksiya tarkibida uchraydi. Neft tarkibida qattiq parafin miqdori 0,3 % dan oshmaydi, smola va asfaltenlar 15-20 %;
f) aromatik neftlar yuqori zichligi bilan haraktelanadi. Bu neftning barcha fraksiyalarida arenlar miqdori ko’p. Aromatik neftlarga Qozog’istondagi prorvis va Povoljedagi Bugursansk neftlari kiradi[13].
S.S.Nametkin va A.F.Doreniskiylar ham neftlarni klassifikatsiyalashning yangi usulini taklif etishgan bo’lib, bu klassifikatsiyaga asosan neftlarni guruhlash 14 ta xususiy va hossalari bo’yicha tartiblanib, alkanlar konsentratsiyasi bilan fraksiyalananuvchi 7 ta sinfga ajratilgan[14].
N.B.Vasoevich ham o’z klassifikatsiyasi sxemasini taklif etdi. U ko’rsatgan ugevodorodlar sinflaridan ayrimlari tabiatda uchraydi. K.A. Kontorovich neftning 4 ta asosiy sinfini taklif etgan;
a) alkanli-parafinli;
b) alkanli-kam parafinli;
s) siklano-alkanli;
d) tsiklanli;
60-yillarda analitik usullar yordamida neft uglevodorodlarining tarkibi va tuzilishi haqida yangi ma’lumotlar olishga erishildi. Natijada neftlarni klassifikatsiyalash tamoyili va usullari aniqlandi. Neft tarkibida 500 dan ortiq relikt uglevodorodlar-xemofossiliy topilgan, natijada barcha uglevodorodlarni ikkita katta sinfga ajratish taklif etilgan;
a) qayta hosil bo’lgan uglevodorodlar;
b) relikt uglevodorodlar;
Relikt uglevodorodlarga normal va izoprenoidli alkanlar, siklik izoprenoidlar-steron, triterpen va hokazolar kiradi. O’z navbatida relikt uglevodorodlarni izoprenoid va izoprenoid bo’lmagan tiplarga ajratish mumkin[15].
Izoprenoidli relikt uglevodorodlar guruhi asosan turli birikmalardan tuzilgan. Ikkinchi guruh – izoprenoid bo’lmagan relikt uglevodorodlar esa asosan alifatik birikmalardan iborat; izoprenoid guruhida esa – alifatik va alitsiklik uglevodorodlar bo’lib, molekulasida 1 dan 5 gacha halqalar bor.
Neftning relikt uglevodorodlarini asosiy xususiyatlaridan biri ularning gomologligi. Gomologik qatordan 2-metil alkan, 3-metil alkan, 4-metil alkan,1-metil-2-alkil siklogeksan, 1-metil-3-alkil siklogeksan va hokazolar ko’rsatilgan. A.Petrov sobiq ittifoq hududidagi barcha yirik neft va gaz konlaridagi 400 dan ortiq neftlarni mass-spektor va suyuq gazli xromatografiya metodlarida o’rganib chiqqan. Uning natijalari quydagi jadvalda keltirilgan;
6-jadval
Xromatografiya metodlari natijalari.

Tip	Alkanlar			Sikloalkanlar	Arenar
	Summa	Normallar	Tarmoqlangan
	15-60 (25-50)	5-25 (8-12)	0,05-6 (0,5-3)	15-45 (20-40)	10-70 (20-40)
	10-30 (15-25)	0,5-5 (1-3)	1-6 (1,5-3)	20-60 (35-55)	15-70 (20-40)
	4-10 (6-10)	-	-	20-70 (50-65)	25-80 (20-50)
	5-30 (10-25)	0,5 -	0,5-6 (0,2-3)	20-70 (30-55)	20-80 (25-45)

Barcha o’rganilgan neftlar A va B katigoriyaga ajratilgan bo’lib, A-katigoriya xromatogrammasining  dagi fraksiyalarida n-alkanlar borligi aniqlangan, B-katigoriya xromatogrammasining fraksiyalarida n-alkanlar aniqlanmagan. O’z navbatida neft tarkibida normal va izoprenoid uglevodorodlar mavjudligiga qarab A va B kategoriyalar yana 2 ta tipga ajratiladi;  .

-tipdagi neftlar tarkibi jihatidan parafin va nafteno-parafin asosli neftlar bo’lib,  dagi fraksiyasida 15-60 % gacha akanlar tutadi, n-alkanlar miqdori boshqa komponentlarga nisbatan 5-25 % ga yuqori bo’lishi bilan harakterlanidi. -tipdagi neftlar tarkibida sikloalkanlar miqdori alkanlarga nisbatan kam bo’lib, sikloalkanlar asosan mono va bisiklik ko’rinishda uchraydi va monosikloalkanlar miqdori bisikloalkanlardan ko’proq bo’ladi. Bu tipdagi neftlar tabiatda ko’p tarqalgan bo’lib, deyarli barcha geologik yoshdagi qatlamlarda, ko’proq 1500 m metr chuqurlikdagi neft va gaz konlarida uchraydi.
-tipdagi neftlar nafteno-parafinli va parafino-naftenli guruhlarga ajratiladi.  -tipdagi neftlarga nisbatan alkanlar miqdori pastroq bo’lib 25-40 % ni tashkil etadi, alkenlar miqdori 0,5-5 %, izoprenoidlar 1-6 % ni tashkil etadi.
-tipdagi barcha neftlarda shoxlangan alkanlar miqdori n-alkanlar miqdoriga nisbatan ko’proq, sikloalkanlarning umumiy miqdori 60 % bo’lib, asosan mono va bisikllar, trisikllar miqdori kam, lekin -tipdagi neftlarga nisbatan ko’p. -tipdagi neftlarga Janubiy Kaspiy, G’arbiy Sibir, Prikaspiylardagi neft konlaridan qazib olinuvchi neftlar kiradi.
-tipdagi neftlar naften yoki nafteno-aromatik asoslardan tashkil topgan bo’lib, ular tarkibida yengil fraksiyalar kam, normal va izopenoid alkanlar umuman uchramaydi, tarmoqlangan alkanlar miqdori 4-10 % dan oshmaydi. Bitsiklik uglevodorodlar monosiklikka nisbatan ko’proq bo’ladi. -tipdagi neftlar 500-1000 m chuqurlikdagi kaynazoy qatlamlarida uchraydi.
-tipdagi neftlar parafino-naften va naften asoslardan tashkil topgan bo’lib, to’yingan uglevodorodlardan mono, bisikllar va trisikllarning miqdori 60-75 % ni tashkil etadi. Alkenlar esa 5-30 % ni tashkil etib asosan tarmoqlangan zanjirlilari uchraydi. -tipdagi neftar 1000-1500 m chuqurlikda kaynazoy qatlamlarida uchraydi. Ular Shimoliy Kavkaz, Gruziya va boshqa joylarda tarqalgan[16].
7-jadval
Neftning qaynash temperaturasi.

№	Qaynash temperaturasi	Nomlanishi
1		Benzin fraktsiyasi
2		Ligroil fraktsiyasi
3		Kerosin fraktsiyasi
4		Dizel fraktsiyasi

Tiniq fraksiya haydab olingandan keyin qolgan qoldiq mazut deb nomlanadi. Mazutni vakuum ostida haydash orqali quydagi jadvalda keltirilgan fraksiyalarni olish mumkin;

Mazut va undan olingan distilyatlar qora rangda bo’ladi. Agar ikkilamchi fraksiyani  dan quyi temperaturada haydalgan fraksiyasi bo’lsa u holda ular ham tiniq ko’rinishda bo’ladi, undan yuqorisi esa qora tusli bo’ladi[18].
O’zbekistonda neftni qayta ishlash sanoati 1885-yildan boshlangan bo’lib, neftni Farg’ona vodiysining Chimyon qishlog’iga yaqin joyda joylashgan ikkita quduqdan qazib olingan.
1900-yilga kelib olib borilgan neft qidirish ishlari natijasida 1904-yili 270 m chuqurlikdan fontan kabi otilib chiqayotgan neft koni topilgan.
1906-yilda Farg’ona viloyatida davriy ravishda ishlovchi bitta ikki kubali qurimadan iborat neftni qayta ishlash zavodi qurildi. Neftni sifatini esa termometr va ariometrlar bilan aniqlangan. Ishlab chiqarishning asosiy mahsuloti kerosin va mazut bo’lgan.
1915-1916 yilga kelib O’rta Osiyoda benzinda yurishga moslashtirilgan avtomobillar paydo bo’lgunga qadar qolgan fraksiyalarni yerga qazilgan chuqur o’ralarga tashlab yoqib yuborilgan. Mahsulotlarni temir yo’l yoki karvon orqali Afg’oniston va Xitoyga eksport qilingan.
1907-yilga kelib zavod aka-uka Nobellar qo’liga o’tgach uni qayta rekonstruksiya qilindi. O’sha yilning o’zida Chimyon qishlog’i yonidagi kondan zavodga qadar neftni 4 dyumli turbada ekspluotatsiya qilina boshlandi. Natijada ilgari neftni tashib kelinayotgan transportlar sarfi kamayib rezurvar parklari qurildi.
1940-yilga kelib zavod o’z kimyoviy laboratoriyasiga ega bo’ldi va texnologik jarayonlar takomillashib, ishlab chiqarishning yillik quvvati 176 ming t ga yetdi.
1972-yili Qashqadryo viloyatida dunyodagi katta gazni qayta ishlovchi zavodlardan biri “Muborak” gaz kompleksi ishga tushirildi.
1980-yili esa Sho’rtan gaz zavodi ishga tushurildi.
O’zbekistonda birinchi gaz koni 1953-yili Qizil-Qum cho’lida Setalan-tepada topildi.
1962- yilga kelib Gazli gaz konida Buxoro-Ural va O’rta Osiyo-Markaz gaz quvurlari qurildi.
Mustaqilligimizning ilk yillaridayoq davlatimiz o’z oldiga yoqilg’i va energetika tomonidan boshqa davlatlarga tobe bo’lmaslik maqsadlarini qo’ydi. Natijada suyuq uglevodorodlar ishlab chiqarish hajmi ortishi oqibatida nafaqat ichki bozorni yoqilg’iga bo’lgan ehtiyojini qoplash, balki ichki bozordan ortganini eksport qilishni ham boshlab yuborildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 1992-yil 3-maydagi qaroriga binoan “O’zbektneftigaz” kontsernoni tashkil etildi.
Prezidentimizning 1992-yil 23-dekabrdagi qaroriga asosan “O’zbektneftigaz” kontsernoni milliy kompaniyaga aylantirildi.
1997-yilda Buxoro neftini ishlovchi zavod ekspluotatsiya qilindi.
1998-yilning 11-dekabrida O’zbekiston Republikasi Prezidentining № UP-2154 qaroriga binoan “O’zbektneftigaz” milliy kompaniyasi milliy holding kompaniyasiga aylantirildi.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasining № 523-qaroriga binoan “Uztransgaz”, “Uzneftmahsulot”, “Uzneftigazmash” aksionerlik kompaniyalari tashkil etildi.
2000-yili Farg’ona neftni qayta ishlash zavodini rekonstruktsiya qilindi.
2001-yili Sho’rtan gazokimyoviy kompleksi ishga tushurildi.
2002-yili “O’zbektneftigaz” MXK va “Gazprom” MCHJ O’zbekiston gazini shartnoma asosida eksport qilish haqida shartnoma imzolashdi.
2003-yilga kelib bir kunlik qazib chiqarilayotgan neft hajmi 171 ming barelga yetdi, 190 ta neft konlari ochildi.
Statistik ma’lumotlarga ko’ra neft zaxiramiz 600 mln barelni tashkil qiladi. O’zbekistonning potensil neft zaxirasi esa 5,3 mln t ni tashkil etadi.
2004-yili “O’zbektneftigaz” MXK va “Lukoyl” MCHJ “Kandi-Xauzak-Shadi” loyihasi asosida Buxoro-Xiva hududida tabiiy gaz konlarini topish va ulardan foydalanish yuzasidan shartnoma imzolashdi.
2006-yili “Uzgeobirneftigaz” AK tashkil topdi.
Hozirda O’zbekistonda 2 ta neftni qayta ishlash zavodi, 23 ta neft bazasi, 43 ta neft bazasi filiallari mavjud bo’lib, 2009-yilda bir kunlik qazib chiqarilayotgan neft miqdori 107 ming barelni tashkil etdi[19].