Mavzu: Eritmalarni tayyorlash. Suyultirish masalalari, konsentratsiyani hisoblash. Fermentlar-subhujayraviy fraksiya markerlari

Mavzu: Eritmalarni tayyorlash. Suyultirish masalalari, konsentratsiyani hisoblash. Fermentlar-subhujayraviy fraksiya markerlari.

Eritmaritmalar — nisbiy miqdorlari keritmang oraliqda oʻzgarishi mumkin boʻlgan 2. va undan ortiq komponEritmant (tarkibiy qism)lardan tashkil topgan qattiq yoki suyuq gomogEritman sistEritmamalar. Har qanday Eritmaritma Eritmarigan modda va Eritmarituvchidan iborat; undagi molEritmakula yoki ionlar baravar tarqalgan boʻladi. ERITMA.da Eritmarituvchi bilan Eritmarigan moddalarni bir-biridan farqlash zarur. Odatda, Eritmarituvchi sifatida sof holda ham, Eritmaritmada ham agrEritmagat holati oʻzgarmagan modda olinadi. Mas, biror tuzning suvdagi Eritmaritmasidagi Eritmarituvchi suv. Agar 2 modda bir-birida Eritmarigunicha suyuq agrEritmagat holatda boʻlsa, Eritmaritmada miqdori koʻproq komponEritmant Eritmarituvchi sifatida qabul qilinadi. Suv bilan spirt Eritmaritmasida bu moddalarning qaysi biri Eritmaritmada moʻlroq boʻlsa, shuni Eritmarituvchi dEritmab olinadi. ERITMA. tarkibining bir xilligi ularni kimyoviy moddalarga yaqinlashtiradi. Baʼzi moddalar Eritmarituvchilarda Eritmariganida issiqlik ajralishi yoki yutilishi ular orasida kimyoviy taʼsir mavjudligiga dalil boʻladi. ERITMA. tarkibining oʻzgarib turishi ularning kimyoviy birikmalardan farq qilishini koʻrsatadi. Bundan tashqari, ERITMA. tarkibidagi alohida komponEritmantlarning xossalarini aniqlash mumkin, kimyoviy birikmalarda Eritmasa buni aniqlab boʻlmaydi. ERITMA. tarkibining oʻzgarib turishi ularni mEritmaxanik aralashmalarga yaqinlashtirsa, tarkiblarining bir xilligi ulardan farkdantiradi. Shu bois ham ERITMA. mEritmaxanik aralashmalar bilan kimyoviy birikmalar oraligʻidagi moddalar dEritmab qabul qilinadi.

Kristallning suyuqlikda Eritmarib, Eritmaritma hosil boʻlishi individual modda molEritmakulalarining oʻzaro taʼsiri buzilib, Eritmaritma komponEritmantlari orasida yangi molEritmakulalararo bogʻlanish vujudga kEritmalishi bilan tavsiflanadi. Kristall yuzasidan ajraladigan molEritmakulalar diffuziya tufayli Eritmarituvchining butun hajmi boʻylab baravar tarqaladi. MolEritmakulaning qattiq jism yuzasidan ajralishi bir tomondan — Eritmarituvchi molEritmakulalari tortishish kuchiga bEritmarilishi tufayli roʻy bEritmaradi. Mazkur jarayon kristallning butunlay Eritmarib tugashiga qadar davom Eritmatishi mumkin, lEritmakin bunga ayni vaqtdagi aks jarayon — kristallanishning boshlanishi toʻsqinlik qiladi. KonsEritmantratsiyaning oshishi qayta kristallanishni tEritmazlashtiradi. Maʼlum muddatdan soʻng kristallning Eritmarish tEritmazligi qayta kristallanish tEritmazligiga tEritmanglashib dinamik muvozanat vujudga kEritmaladi:ERITMArimagan modda <=> Eritmaritmadagi modda, yaʼni vaqt birligida qancha molEritmakula Eritmarisa, shuncha molEritmakula Eritmaritmadan ajralib chiqadi. ERITMAriyotgan modda bilan muvozanatda boʻlgan Eritmaritma toʻyingan Eritmaritma dEritmab ataladi. Hajm birligidagi konsEritmantratsiyasi toʻyingan Eritmaritmanikidan kam boʻlgan Eritmaritma toʻyinmagan Eritmaritma hisoblanadi. ERITMAritmada kristallanish markazi boʻlmasa, uni shunday sovitish mumkinki, bunda Eritmarigan moddaning konsEritmantratsiyasi Eritmaruvchanligidan yuqori boʻlib qoladi, natijada Eritmaritmaning oʻzi oʻta toʻyingan holatga oʻtadi. Bunday Eritmaritma oʻta toʻyingan Eritmaritma dEritmayiladi.

Suyuq Eritmaritmalarning oʻziga xos xususiyatlarini osmos, toza Eritmarituvchi bugʻ bosimining pasayishi, krioskopik va Eritmabulioskopik nuqtalarning oʻzgarishi orqali oʻrganiladi. ERITMA.ning tuzilishi uni tashkil qilgan komponEritmantlarning xossalari bilan aniqlanadi. Agar komponEritmantlar kimyoviy tuzilishi, molEritmakulalarning oʻlchami va boshqalar omillar boʻyicha yaqin boʻlsa, tuzilishi prinsip jihatdan sof suyuqliklar tuzilishidan farq qilmaydi. ERITMArituvchining molEritmakulalari bilan oʻzaro taʼsirlashuvi koʻpchilik modda (EritmalEritmaktrolit)larda aks jarayon boʻlgan dissotsiatsiya bilan bogʻliq. Tuzlar, kislota va asoslar qutbli Eritmarituvchilarda Eritmariganida qisman yoki butunlay ionlarga parchalanadi, bu jarayon ERITMA.da zarralar sonining koʻpayishiga sabab boʻladi. Agar Eritmarituvchi suv boʻlsa, gidratlar, boshqa modda boʻlsa, solvatlar vujudga kEritmaladi. Bu jarayonlar tEritmagishlicha gidratlanish va solvatlanish dEritmayiladi. 1887 yil D,M.MEritmandEritmayayEritmayEritmav oʻzining gidratlanish nazariyasini olgʻa surgan. Uning shogirdi I.A.Kablukov (umrining oxirlarida ToshkEritmantda yashab, ilmiy ishlar olib borgan) oʻz ustozi ishlarini davom Eritmatdirdi.

Amaliyotda koʻproq toʻyinmagan ERITMA.dan foydalaniladi. Ularda Eritmarigan modda konsEritmantratsiyasi toʻyingan ERITMA.dagiga qaraganda kamroq boʻladi. ERITMAritmada Eritmarigan modda miqdori Eritmaritma konsEritmantratsiyasini bEritmalgilaydi. ERITMArigan modda miqdori koʻp boʻlgan ERITMA. konsEritmantrlangan ERITMA., kam Eritmarigan (konsEritmantratsiyasi nisbatan kam boʻlgan) ERITMA. suyultirilgan ERITMA. dEritmayiladi.

ERITMA. odam, hayvon va oʻsimliklar hayotida muhim rol oʻynaydi. Oziqovqatlar hazm qilinishidan oldin ERITMA.ga oʻtkaziladi. Barcha fiziologik suyukliklar ERITMA.dan iborat. ERITMA. oʻsimliklarning oʻsishida va hosildorligining oshishida muhim ahamiyatga Eritmaga. Oʻsimliklar hosilini ERITMA.ga oʻtkazish sanoat tEritmaxnologiyasining asosidir. DEritmangiz, okEritmaan, daryo, koʻl suvlari ham ERITMA., ularni tuzlardan tozalash, kimyoviy ishlash va boshqalar ham ERITMA. tEritmaxnologiyasi bilan bogʻliq. PolimEritmarlar, lokboʻyoqlar, sirt faol moddalar, sovun va boshqalar koʻp tonnajli mahsulotlar ham ERITMA. bilan bogʻliqligi ularning xalq xoʻjaligida tutgan oʻrni muhimligidan dalolat bEritmaradi.

Infuzion eritmalarni tayyorlash

 

Fiziologik va qon o’rnini bosuvchi eritmalar

Organizmda kon yo’kolishi, kamayishi, karaxtlik, suv-elektrolit balansining o’zgarishi yoki kislotali-ishqoriy holatining o’zgarishi kabi patologik holatlarda, kon tomirlariga ko’p miqdorda shu holatlarni normallashtirishga yordam beradigan eritmalar yuborilishi zarur. Bunday, ya’ni ko’p miqdorda va kon tomiriga to’gridan-to’gri yuboriladigan eritmalar umumiy nom bilan infuzion eritmalar deyiladi.

Fiziologik va kon o’rnini bosuvchi eritmalar in’eksion eritmalar guruhining eng murakkabi hisoblanadi. Fiziologik eritma deb shunday eritmalarga aytiladiki, ular o’zining tarkibidagi erigan moddalar bilan xujayralar xayot faoliyatini saqlab turadi va organizmdagi fiziologik holatni sezilarli darajada o’zgartirmaydi, xossalari bo’yicha odam koni zardobiga eng yakin turadigan kon o’rnini bosuvchi eritmalar deyiladi. Fiziologik va kon o’rnini bosuvchi eritmalar eng avvalo izotonik bo’lishi kerak. Ammo faqat bitta shartning o’zi etarli emas. Bundan tashkari ular izoionik bo’lishi zarur, ya’ni tarkibida kaliy, natriy, kalsiy va magniy ionlarining miqdori kon zardobi tarkibidagi miqdorga teng yoki yakin bo’lishi kerak. Fiziologik eritmalar va kon o’rnini bosuvchi eritmalar izotonik va izoionik bo’lishdan tashkari, izogidrik talablariga ham javob berishi shart, ya’ni eritmalar pH ini kon zardobi pH iga teng bo’lishi kerak, konni pH-7,36. Bu erda shu narsa ahamiyatliki, ular vodorod ionlari konsentratsiyasini bir xilda saqlash kobiliyatiga ega bo’lishlari darkor. Konda darajasining doimiyligi buferlar, ya’ni karbonat sistemasi (gidrokarbonat va CO2), fosfat sistemasi (birlamchi va ikkilamchi fosfat) va tabiati jixatidan amfoter bo’lgan va shuning uchun Hq va OH— ushlab qola oladigan oksillar sistemasi ishtirokida saqlanadi. Buferlar borligi uchun kon reaksiyasini o’zgartirish kiyin, ular o’ziga reaksiyani o’zgartirish mumkin bo’lgan hamma ta’sirlarni qabul qiladi va bu ta’sirlarni kamaytiradi. Konga mos ravishda kon o’rnini bosuvchi va fiziologik eritmalarga muxit pH ini saqlovchi regulyatorlar kiritiladi va buning natijasida ular izogidrik bo’ladi. Fiziologik va kon o’rnini bosuvchi eritmalar kon kabi xujayralar xayot faoliyatini ta’minlash va kerakli oksidlanish-qaytarilish potensialini hosil kilish uchun odatda glyukoza saqlaydi.

Eritmalarni fizikaviy va kimyoviy xossalari bo’yicha kon zardobiga yakinlashtirish uchun ularga ba’zi bir yuqori molekulali birikmalar (YUMB) qo’shiladi. YUMB natriy xlorid eritmasini qovushqoqligini kon qovushqoqligi bilan bir kilish uchun qo’shiladi. YUqorida sanab o’tilganlardan tashkari, kon o’rnini bosuvchi suyuqliklar pirogenlik, antigenlik va toksik xossalarga ega bo’lmasligi kerak, shuningdek ular konning ivuvchanligini pasaytirmasligi va eritrotsitlar agglyutinatsiyasi paydo kilmasligi kerak.

1941—45-urush yillarida olimlar tomonidan kon o’rnini bosuvchi eritmalar sifatida keng qo’llaniladigan, yangi, original izotonik eritmalar ishlab chiqilgan edi (16-jadval). Uglevod YUMB lardan kon o’rnini bosuvchi eritmalar tayyorlashda dekstrin keng qo’llaniladi. Dekstrin glyukoza polimeri bo’lib, (C6H10O5) qand lavlagisidan mikrobiologik sintez orqali olinadi. Kraxmaldan molekulyar zanjirining o’zunligi va glyukoza molekulalarining boglanishi tartibi bilan farq qiladi. (glyukozid boglari 1:6 holatida). Dekstrindan kon o’rnini bosuvchi 2 ta eritma tayyorlanadi — poliglyukin va repoliglyukin:

— molekulyar massasi 60 000±10 000 bo’lgan dekstrinning natriy xlordagi izotonik eritmasi, gemodinamik ta’sirli preparat.

– molekulyar massasi 35 000±5 000 bo’lgan dekstrinning natriy xlordagi eritmasi. Reopoliglyukin — past­molekulyar dekstrin eritmasi. U kon shakli elementlarining agregatsiyasini kamaytiradi va giperosmotik eritma bo’lganligi uchun suyuqliklarni to’kimalardan kon okimiga o’tishiga yordam beradi. Kimmatli kon almashtiruvchi eritmalarga yana oksilli gidrolizatlar ham kiradi. Gidrolizatlar guruhi preparatlaridan biri gidrolizin L-103 preparatidir.

Fiziologik qon o’rnini yuosuvchi eritmalar (gramida 1 litr suvli eritmada)

1.17.-jadval

Eritma nomi	NaCl	KCl	Na HCO3	CaCl2*6H2O	MgCl2*6H2O	MgSO4*7H2O	NaH2 PO4	Na2H2 PO4	Glyu-koza	Boshqa ko’shimchalar
Ringer- Lokk   Triode   SOLIPK tuzli infuzion eritma   LIPK suyuщligi   Atsler-Leman Petrova suyuqligi     Serotransfuzin       SOLIPK           Polivinilpir - Ollidon (PVP) Kon o’rinini Bosuvchi suyuqlik	9,0   8,0   8,0       15,0       8,0       15,0     7,5             8,0	0,2   0,2   0,2       0,2       0,2       0,2       0,2               0,42	0,2   1,0   0,8       0,1       1,2       -     -               1,68	0,2   1,0   0,8       0,1       1,2       -       -               0,5	-   0,1   -       -       0,1       -       0,1               0,005	- -   0,05       -       -       -     -           -	-   0,05   0,138       -       -       -       0,052             -	-   - -       -       -       -       0,476             -	1,0   1,0   -       -       -     -       10,0               -	SO2 rN 6,0- 6,4gacha         0,7gummiarabika 10%on     Ishlatishdn oldin odam zardobi bilan 4:1 nisbatda aralashtiriladi.   35,0PVP va 18,5 ml xlorit kislota. Eritmasi

 

Gidrolizin L-103 geterogen zardob yoki tirik xayvonlar koni to’liqsiz oksil gidrolizatidir.

Uning tarkibiga barcha almashmaydigan aminokislotalar, shuningdek triftozan, 0,9% NaCl, 0,02% CaCl2 va 2% glyukoza kiradi. Gidrolizatga kolloid xossa berish uchun (og’ir kon ketishlarda bu juda muxim) unga 10% gomogen zardob qo’shiladi.

Tayyorlangan kon almashtiruvchi va fiziologik eritmalar kalsiy karbonat va cho’kmalarni hosil bo’lishdan saqlash uchun ba’zi bir extiyotkorliklarni talab qiladi. Bu maqsadda avval hamma suvning 2/3-3/4 qismi tayyorlanadi va o’zaro hosil kilmaydigan tuzlar eritmalari sterillanadi, keyin sterillangan eritmaga aseptik sharoitda qolgan suvda eritilgan NaHCO3 qo’shiladi.

 

Karaxtlikka qarshi eritmalar

 Odatda karaxtlikka qarshi eritmalar kon o’rnini bosuvchi eritmalarning turli xil dori moddalari bilan qo’shilishidan iborat bo’lib, karaxtlik holatlarida arterial kon bosimini ko’tarilishida markaziy va vegetativ nerv sistemasi faoliyatini, kon va to’kimalar ximizmini tiklanishiga yordam beradi. Karaxtlikka qarshi eritmalarni 3 ta guruhga bo’lish mumkin.

1. Oddiy karaxtlikka qarshi eritmalar tarkibiga tuzlar, glyukoza va alkogol kiradi.

2. Tarkibida glyukoza, alkogol, bromidlar va narkotiklar saqlagan murakkab karaxtlikka qarshi eritmalar.

3. Tarkibida glyukoza, alkogol bromidlar, narkotiklar va kon zardobi bo’lgan murakkab karaxtlikka qarshi eritmalar.

 

Birinchi guruhga kiruvchi eritmaga SOLIPK karaxtlikka qarshi suyuqligi misol bo’lishi mumkin.

 

Tarkibi:natriy xlorid 7 g

kaliy xlorid 0,2 g

magniy sulfat 0,4 g

glyukoza 54,2 g

spirt 96% 80 ml

Veybel suyuqligi 3,3 ml

suv 1000 ml gacha

 

Ikkinchi guruhga kiruvchi karaxtlikka qarshi suyuqliklarda glyukoza spirt aralashmasining davolashda faolligi bromidlar va narkotiklar bilan kuchaytirilgan. Misol tariqasida Asratyanning karaxtlikka qarshi suyuqligini keltirish mumkin. Bu suyuqlik 2 xil ko’rinishda bo’ladi.

 

A eritma tarkibi: natriy xlorid 8 g

natriy bromid 0,75 g

natriy gidrokarbonat 0,6 g

suv 500 ml gacha

 

B eritma tarkibi: uretan 0,6 g

barbital 0,15 g

kalsiy xlorid 1,5 g

glyukoza 17 g

spirt 15 ml 96%

suv 50 ml gacha

 

Qonga yuborishdan oldin ikkala eritma ham 20-25°S gacha isitiladi (bundan oshmasligi kerak) va qo’shishdan oldin aralashtiriladi. Uchinchi guruhga karaxtlikka qarshi eritmalari qovushqoq komponentlar qo’shish bilan murakkablashtirilgan. Masalan: Belyakov va Petrov karaxtlikka qarshi eritmasi tarkibiga:

natriy bromid 1 g

kofein 0,2 g

morfin 40 ml

zardob 0,01 g

sinkol 400 g kiradi.

 

SHu guruhning boshqa eritmasi — SOLIPK karaxtlikka qarshi eritmasi:

spirt rektifikati 50 ml

glyukoza 50 g

tekodin 0,04 g

defibrinlangan zardob 200 ml

suv 500 ml gacha saqlaydi.

 

Bu eritmalar tarkibida kon tomirlarida o’zok vaqt saqlanuvchi sinkol va zardob borligi uchun organizmdagi aylanayotgan kon hajmi ortadi. Bu guruhning kuchsiz tomoni shundaki, bo’larda buzilgan almashinuvni me’yorlashtiruvchi moddalar yo’k.

Karaxtlikka qarshi eritmalarni tayyorlashda ham izotonik va kon almashtiruvchi eritmalarni tayyorlashdagi koidalarga amal qilinadi. Spirt sterillangan eritmaga qo’shiladi. Agar eritmalar ampula yoki germetik berkitilgan idishlarda tayyorlansa,spirt sterilizatsiya paytida glyukoza ishqoriy muxitda karamellanadi. SHuning uchun Asratyan karaxtlikka qarshi eritmasi yuqorida ko’rsatilganidek, alohida 2 ta A va B eritma holida tayyorlanadi.

 

Maxsus tayyorlanadigan eritmalar

 

Qon konservanti 12%

Tarkibi: g/l

Limon kislotasi (kimyoviy toza) x. t.

100% suvsiz kislotaga qayta hisoblaganda 7,5

Suvsiz glyukoza 30,0

Natriy fosfat (taxlil uchun toza) a. u. t. 7,5

Levomitsetin 0,15

1 g NaOH eritmasi pH 4,5-5,0 300l;

Suv in’eksiya uchun 1 l gacha

12 g kon konservanti davo vositasi sifatida bemorlarga quyiladigan, shuningdek komponentlar va kon preparatlari tayyorlanadigan, donorlik konini konservatsiya kilish uchun mo’ljallangan.

Molekulyar massasi 126000±2700 bo’lgan past molekulyar polivinilpirrolidon (PVP) va NaCl, KCl, CaCl2, magniy xloridlarning SOLIPK tuzli infuziniga yakin miqdordagi 6% li eritmasi. Izoniazidning perfuziya uchun vitaminlar bilan kompozitsiyadagi eritmasi.

 

Tarkibi: izoniazid 0,6 g

tiamin xlorid 0,06 g

piridoksin 0,06 g

nikotinamid 0,1 g

askorbin kislotasi 1 g

tiomochevina 0,25 g

in’eksiya uchun suv 500 ml gacha

 

Suvning yangi qaynatilgani ishlatiladi Filtrlash XNIXFI filtri orqali amalga oshiriladi, keyin eritma uglekislota bilan to’yintiriladi (20 minut mobaynida).

Flakonlardan xavo uglekislota yordamida siqib chiqariladi. Disol, trisol, atsesol, xlorosol. Maxsus ko’rsatma eritmalari, vabo, el-tor (inaba), o’tkir dizenteriya, ovkatdan zaxarlangan bemorlarni davolashda organizmdan suv chikib ketishi va zaxarlanishni to’xtatuvchi yoki kamaytiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Barcha sanab o’tilgan preparatlar keng qo’llaniladigan tuzlarning murakkab eritmalari hisoblanadi. Jumladan xlorosol tarkibiga:

 

natriy atsetat 3,6 g

natriy xlorid 4,75 g

kaliy xlorid 1,5 g

in’eksiya uchun suv 1 l gacha kiradi

 

Xlorosol — rangsiz, tinik, kuchsiz ishqoriy muxitli eritma (pN 6,5-7,5). Tayyorlash jarayoni oddiy. Sterillash avtoklavda bajariladi.

 

qadoqlashning o’ziga xos tomonlari

 

Bu guruhning hamma eritmalari qisqa vaqt oraligida ko’p miqdorda (ba’zan 1300 ml va undan ortiq) konga quyiladi. SHuning uchun sanoat mikyosida turli hajmdagi idishlarda chiqariladi, (100, 200, 400, 500 ml). Flakonlar (kon kuyish uchun) kimyoviy turg’un shishadan, shisha devoriga darcha qilingan holda tayyorlanadi. Bu esa quyilgan suyuqlik miqdorini doimo kuzatib turish imkonini beradi. Flakonlar rezina probkalar vositasida berkitiladi va alyumin kalpokchalar bilan maxsus mashinada maxkamlanadi. Flakonlarni sterillash vaqti X DF da katta hajmdagi flakonlar uchun ko’rsatilgan bo’yicha o’zaytiriladi. SHprits ignasi flakonga probkani teshib kiritiladi va flakon maxsus ushlagichga o’rnatib quyiladi.

32- Ma’ruza

Mavzu 32. Ko`z dori turlari. Ularga qo’yiladigan talablar. Ko`z tomchilari, namlamalari tayyorlash texnologiyasi.

Reja:

Ko’z tomchilari

Ko’z tomchilarini saqlash va joylash.

Ko’z namlamalari va yuvish uchun ishlatiladigan eritmalar

Ko’z kasalliklarida ishlatiladigan dori shakllari boshqa dori turlaridan o’zining tayyorlanish usuli, ishlatilishi bilan o’ziga xos o’rinni egallaydi. Kalinligi 1 mm bo’lgan yog’ to’sikli muguz parda ko’zning dori so’riladigan qismi hisoblanadi. U yog’da eruvchan dori moddalari uchun yaxshi o’tkazuvchidir. yog’ to’sigi orqasida suv bo’shligi joylashgan. Ko’z dorilarini ishlatishda kutiladigan ta’sir, dorining ko’z to’kimasiga kira olishi hamda yog’ va suv to’siklarini engib o’tishiga bog’liq.

Oftalmologiya amaliyotida har xil dorilardan mahalliy ta’sir qilib diagnostika (ko’z korachigini kengaytirish, toraytirish) va davolash (og’riqda, yallig’lanishlarda) maqsadida, yakin to’kimalarda farmakologik ta’sirni o’tkazish uchun foydalaniladi.

Ko’z pardasi va shillik qavati tananing nozik to’kimalaridan hisoblanadi. U tashqi muxitga va dori moddaga keskin ta’sirchanlik bildiradi. Ko’z shillik qismiga nafaqat yot moddalar, xatto ishlatilayotgan dorilar bilan ko’z suyuqligining osmotik bosimi,pH ko’rsatkichi orasidagi farq ham ta’sir qiladi.

Ko’z suyuqligi ko’zni mexaniq qo’shilmalardan, mikroorganizm ta’siridan ximoya qilib turadi. Soglom ko’zdagi lizotsimning bakteritsid quvvati uni mikroorganizmlar ta’siridan muxofaza kilish uchun etarli bo’ladi. Tana­ni kasallanishi ko’z suyuqligidagi lizotsim miqdorining kamayishiga olib keladi.

Ko’zni shox pardasi ko’zni mikroorganizm va boshqa ta’sirlardan saqlaydigan yana bir to’sik bo’lib hisoblanadi. SHu jixatdan uning jaroxatlanishi ba’zi bir mikroorganizmlarni ko’z pardasidan o’tib ko’payishiga va og’ir ko’z xastaliklariga olib kelishi mumkin.

SHunday qilib, ko’z dori shakllarini tayyorlaganda ko’zni anatomik, fiziologik va biokimyoviy xususiyatlari hisobga olinishi zarur. Dori shakllarini tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar va texnologik usullar esa dori moddani ta’sirini pasaytirmasligi, balki uni oshirishga va muayyanlashtirishga xizmat kilishi kerak.

Xozirgi vaqtda ko’z kasalliklarining oldini olishda va davolashda ko’z tomchilari, eritmalar, surtmalar, plenkalar ishlatiladi. Ulardan eng ko’p ishlatiladigani ko’z tomchilaridir.

 

KO’z tomchilari

 

Ko’z tomchilari suyuq dori shakllaridan bo’lib, ularga tomchilarda dozalanadigan suvli, moyli eritmalar, suspenziya va emulsiyalar kiradi.

Suvli eritmalar — juda nozik va sezuvchan, shu bilan birga kasallangan a’zo — ko’zga berish uchun tayyorlanib, ular quyidagi shartlarga asosan tayyorlanishi zarur.

Sterillik: ko’z tomchilari ko’z shillik pardasini infeksiya tushishidan saqlash uchun sterillangan bo’lishi lozim. Normada ko’z yoshi suyuqligi tarkibidagi lizotsim ko’z kasalliklarining oldini oladi. Ko’z kasalliklarida lizotsim odatdagidan kam bo’ladi va ko’z shillik pardasini mikroorganizmlarning ta’siridan saqlay ol­maydi.

Kasal ko’zni sterillanmagan tomchilar bilan davolash og’ir oqibatlarga, ba’zan ko’rish kobliyatining yo’kolishiga ham sabab bo’ladi. Ko’z tomchilarini tayyorlash paytida ularning sterilligiga sterilizatsiya va aseptika yordamida erishiladi. Ammo ko’z tomchilarini birinchi bor ishlatishdayok (ochik sklyankalar) ularda mikroflora urug’lay boshlaydi. SHuning uchun qizdirib sterilizatsiya kilish bilan birga ko’z tomchilariga konservantlar qo’shish ham zarur. Bunday tomchilarni o’zok vaqt ishlatish davomida va saqlashda ularning sterilligi saqlanadi. Ko’z tomchilarini termik sterilizatsiya kilish usuli dori moddalari qizdirilgan vaqtda eritmada turg’unlik darajasini aniqlash bilan tanlanadi. Bug yordamida sterilizatsiya bosim ostida 120°S da 8 dak. davomida olib boriladi.

Bu usul issiqlikka chidamli modda eritmalari uchun eng ishonchli va samaralidir. qizdirishga chidamsizrok moddalar okuvchan bug bilan 100°S da 30 dak. davomida sterilizatsiya qilinadi. Bakterial filtrlash aseptik sharoitda juda mayda govakli (govak diametri 1-2 mkm) steril filtrlar yordamida korxona sharoitida olib boriladi. Sterilizatsiya kilish usulidan kat’iy nazar ko’z tomchilarini aseptik sharoitda tayyorlash kerak. Sterilizatsiya qilinmaydigan ya’ni issiqlikka chidamsiz modda eritmalaridan ko’z tomchilarini aseptik sharoitda tayyorlash o’ziga xos ahamiyatga ega.

Ko’p moddalar olimlar tomonidan ko’z tomchilarini mikroorganizmlar ta’siridan saqlashda — konservant sifatida o’rganilgan. Ayniqsa, kasallik ko’zgatuvchi bakteriyalar, stafilokkoklar, ichak tayoqchalari, ko’k-yashil yiring bakteriyasi, achitkilar va mogor zamburug’iga qarshi quyidagi antiseptiklar samarali ta’sir ko’rsatadi: mertiolat — 0,005%, xlorbutanolgidrat — 0,5%, benzalkoniy xlorid — 0,01%, setilpiridiniy xlorid — 0,01%, fenil simob nitrat (borat, atsetat) — 0,004% gacha, paragirooksi benzoy kislotasining metil va propil efirlari aralashmasi (nipagin va nipazol) 0,15% gacha, levomitsetin — 0,2 % li eritmasi 2% li borat kislotasi bilan birgalikda.

Izotoniklik: ko’z tomchilari ko’z yoshi suyuqligiga nisbatan izotoniklikni talab qiladi (quyidagi hollardan tashkari: kachonki dori modda katta konsentratsiyada yozilgan bo’lsa va kollargol, protargol eritmalaridan tashkari). Ko’zga izotonik bo’lmagan eritmalar yuborilsa og’riq paydo bo’ladi. Ammo ko’z tomchilarini izotonik kilish shart bo’lgan konunga hamma dorixonalar ham rioya kilavermaydi. Agar ko’z tomchilarida dori moddaning miqdori 3% gacha bo’lsa, natriy xloridning izotonik eritmasida yoki boshqa izotonik eritmalarda xech qanday hisob kilmasdan tayyorlashga ruxsat etiladi. Bu bilan ularning ishini birmuncha osonlashtirish mumkin. Ba’zi farmakopeyalarda (AKSH) bunga ruxsat etiladi. Ko’z tomchilari yana izogidriklik talabiga javob bersa, maqsadga muvofikdir. Adabiyotlarda berilishicha rN=7,3–9,7 bo’lgan eritmalar ko’zga tomizilganda og’riq paydo kilmaydi.

Turg’unlik: ko’z tomchilaridagi erigan dori moddaning barkarorligi ta’minlangan bo’lishi kerak. Termik sterilizatsiya va ko’z eritmalarini shisha idishda o’zok vaqt saqlash ko’p dori moddalarning (alkaloidlar, antisintetiklar va boshqalar) oksidlanishi va gidrolizlanishi natijasida buzilishiga olib keladi.

Turg’unlikni oshiruvchi moddalarga quyidagilar kiradi: konservantlar, muxit — pH ini tutib turuvchi moddalar va oksidlanishdan saqlovchi moddalar. Ko’z tomchi shaklida ishlatiladigan dori moddalar eng ko’p turg’unliklari eritmaning pH ga bog’liq holda 3 ta guruhga bo’linadi.

1. Birinchi guruhga alkaloid tuzlari va sintetik azotli asos tuzlari, kislotali muxitda oksidlanmaydigan va gidrolizlanmaydigan moddalar kiradi. Bu moddalarni turg’unlashtirish uchun 1,9-2% konsentratsiyali borat kislotasi tavsiya etiladi. Borat kislotasi atropin sulfat, pilokarpin gidroxlorid, skopolamin gidrobromid, dikain, novokain ko’z tomchilari turg’unligini oshirishda foyda beradi.

2. Ikkinchi guruhga kuchsiz kislotali va neytral muxitda barkaror bo’lgan dori moddalar: benzilpenitsillin, streptomitsin, levomitsetin tuzlari kiradi. Bu dorilarni turg’un kilish uchun har xil bufer aralashmalar, natriy sitrat va boshqalar ishlatiladi.

3. Uchinchi guruhga ishqoriy muxitda barkaror bo’lgan dorilar: sulfatsil natriy, norsulfazol-natriy va boshqalar kiradi. Ularni turg’unlashtirish uchun natriy ishqori, natriy gidrokarbonat, natriy tetraborat, pH ko’rsatkichi ishqoriy bo’lgan bufer aralashmalar qo’llaniladi. Oksidlanuvchi modda eritmalari — ko’z tomchilarini turg’unlashtirish uchun oksidlanishga qarshi moddalar: sulfit va metabisulfit natriy, ya’ni in’eksiya uchun ishlatiladigan eritmalarni oksidlanishdan to’xtatishda foydalanadigan moddalar ishlatiladi. Masalan, 30% li sulfatsil- natriy eritmasi 0,5% li metabisulfit natriy bilan, 1% li etilmorfin gidroxlorid eritmasi esa 0,1% li metabisulfit natriy bilan turg’unlashtiriladi.

Ko’z tomchilari mumkin kadar o’zok davom etadigan ta’sirga ega bo’lishi kerak. YOpishkoklikni oshirish bilan suvli eritmalar ta’sir kilish muddatini o’zaytirish mumkin. Bu maqsadda polivinil spirti, metilsellyuloza, natriy karboksimetilsellyuloza ishlatiladi. Bu moddalar ko’zning ko’rishini xiralashtirmaydi va yaxshi yopish­koklik xususiyati bilan unga nojo’ya ta’sir ko’rsatmasdan ko’z uchun zarur vazifani ta’minlaydi.

PVS, KMS (1,5%) va MSning (0,5%) li suyultirilgan eritmalari oson sterillanadi va saqlanganda tinikligicha qoladi. Ko’z tomchilari uchun 5-15 sP yopish­koklik eng kulay hisoblanadi. YOpishkoklik 40-50 sP dan oshmasligi kerak, agar bundan oshsa dozalash kiyinlashadi. Tiniklik: ko’z tomchilari juda tinik va ko’z pardasini mexaniq jaroxatlaydigan muallak zarrachalar saqlamasligi kerak. Ko’z tomchilarini oliy navli filtrlovchi kogozlar orqali filtr ostiga o’zun tolali paxta bo’lagini qo’yib filtrlanadi. Filtrlab bo’lgandan keyin eritma konsentratsiyasi va umumiy og’irligi belgilangan normadan ortib yoki kamayib ketmasligi kerak. Dorixona retsepturasida tez-tez takrorlanib turadigan tarkiblarni o’rganish asosida oldindan, ma’lum muddatga tayyorlab turadigan konsentratlarni ishlatish oz miqdordagi suyuqliklarni filtrlashdagi nokulaylikdan xalos qiladi.

Olimlar tomonidan ko’z tomchilarining sifatiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash, dorixonalarda ularni oldindan tayyorlab qo’yiladigan turlarini ko’paytirishga olib keldi.

Ma’lumki ko’pchilik ko’z dori turlari ko’p marta ishlatiladigan idishlarga qadoqlangani uchun ularni turg’unlashtirishga alohida e’tibor berish kerak.21
1.18.-jadval

Konservantlar	Oddiy konsentratsiya, %	Konsentratsiya oralig’ida,%	Maksimal konsentratsiya,%	Nomutanosib moddalar
Xlorbutanol	-	0,5	-	-
Ammoniy tuzlari	0,01	0,00	-	Sovunlar, anionli moddalar, salitsilatlar, nitratlar
Benzalkoniya xlorid	-	-	0.013	-
Benzetoniya xlorid	-	-	0,01	-
Paragidroksibenzoat	-	-	0,01	-
Timerosal	-	-	0,1	Polimerlar
Organicheskie soli	-	0,001-0,01	-	Galogen tuzlari reaksiya
Fenilmerkuriya atsetat	-	-	0,004	-
Fenilmerkuriya nitrat	-	-	0,004	-

Ko’z dori turlarida ishlatiladigan zamonaviy konservantlar

Jumladan, vitamin saqlovchi ko’z tomchilarining polivinil spirti eritmasi asosida tayyorlash texnologiyasi ishlab chiqilgan:

Tarkibiy qismlar 1-Tarkib 2-Tarkib 3-Tarkib

Riboflavin, g 0,002 0,002 0,002

Askorbin kislotasi, g 0,02 0,02 0,02

Glyukoza, g 0,2 — —

PVS (1,5% li eritma), ml — 10 —

Suv, ml 10 — 10

 

Tomchilar aseptik sharoitda tayyorlanadi, natriy xlorid bilan izotonik qilinadi, zich tikinlab yopilib,bosim ostida 120°S da 8 minut davomida sterillanadi. Tozalangan suv albatta yangi xaydalgan bo’lishi kerak, ayniqsa, tarkibida oksidlanish jarayonini to’xtatuvchi moddalar bo’lmasa (askorbin kislotasi uchun). Riboflavin eritma holida (1:1000) tomchilab solinadi. Ko’zning ko’rish faoliyatini me’yorlashtirishda riboflavin muxim o’rin tutadi.

Ex temporae tayyorlanadigan bir qancha tarkiblarni ko’rib chikamiz.

 

Rp: Atropini sulfatis

Aethylmorphini hydrochloridi 0,1

Sol. Acidi borici 1,9% — 10 ml.

M. D. S. 2 tomchidan 2—3 mahal ishlatilsin.

 

Dorixatdagi tarkibiy qismlar miqdori izotonik konsentratsiyani ta’minlaydi. Bu erda izotoniklik borat kislotasi hisobiga erishilgan.

 

Rp: Novocaini 0,1

Zinci sulfatis 0,025

Acidi borici q. s. ut. f. sol. isotonica 10 ml

D. S. 2 tomchidan 2 — 3 mahal kuniga tomizilsin.

 

Dorixat bo’yicha izotonik eritma olish uchun borat kislotasining miqdorini hisoblash kerak. Bu keltirilgan tarkibni o’zgartirish mumkin. Novokain o’rniga dikain, borat kislota eritmasi o’rniga simob sianit 1:5000 eritmasi yoki 1% li rezorsin eritmasi yoziladi. Tarkibiga yana adrenalin gidroxlorid 1:1000 eritmasini kiritish mumkin.

Dorixonada ko’z tomchisini tayyorlashni tezlatish maqsadida rux sulfatning 2% li borat kislotasidagi 0,25% li konsentrlangan eritmasi oldindan tayyorlab qo’yiladi.

Ko’z davolash amaliyotida kumush preparatlari kollargol (0,5-2%), protorgol (1-5%), albargin (0,5-1%) larning kolloid eritmalari keng qo’llaniladi. Protargolning erishini yuqorida aytib o’tdik. Kollargol eritish uchun ularni hovonchada suv bilan eziladi. Keyin oldindan yuvilgan paxta bo’lakchasi orqali suziladi. Ko’z tomchisi shaklida ishlatiladigan ba’zi turg’un bo’lmagan preparatlar (masalan: intermedin, atsetilholin xlorid) kichkina shishalarda quruq modda holida chiqariladi va ishlatishdan oldin tozalangan steril suvda eritiladi.

 

Rp: Sol. Atropini sulfatis 1%-10 ml

D. S. 2 tomchidan kuniga 2 marta tomizilsin.

 Tayyorlanishi Aseptik sharoitda yordamchi idishda 0,1 atropin sulfat va 0,08 natriy xlorid taxminan 5 ml suvda eritiladi. Eritma tanlab olingan idishga filtr kogoz va bir chimdim paxtadan iborat xo’llangan filtrdan o’tkaziladi. (SHu filtr orqali qolgan suv bilan yana 10 ml gacha etkaziladi) , qolgan 5ml suv bilan filtr yuvib o’tkaziladi, eritma hajmi 10 ml etkaziladi va sterilanilab: "Extiyotlik bilan ishlatilsin" yorligi bilan jihozlanadi.

 

Rp: Riboflavini 0,002

Solutionis Citrali 0,001% — 10 ml

D. S. 2 tomchidan kuniga 2 marta tomizilsin.

 

Extiyojni hisobga olgan holda bir sutkalik retsepturani bir yo’la tayyorlagan ma’kul. 10 flakon tayyorlanadigan bo’lsa, 0,02 riboflavin va 0,9 natriy xlorid 99 ml issiq suvda eritib filtrlanadi. Eritma sovigandan so’ng ustiga aseptik sharoitda 1 ml sitralni spirtdagi eritmasi solinib, so’ng 10 ta idishga 10 ml dan bo’linadi. Rezina tikin bilan maxkamlab olingach, kalpok bilan kavsharlanadi. Tayyor eritmani saqlash muddati oddiy sharoitda 2 sutka va 4°S da 5 sutka. Bu eritmani saqlanish muddati kamligiga asosiy sabab, tarkibidagi sitralni rezina tikinga shimilib kolishidir. Polietilen qopqoqli idishlardagi bunday eritmani saqlash muddati 1 oygacha.

Ilova: Xozirgi vaqtda SSVning 6.02.74 yil 90-sonli buyrug’iga asosan bu maqsadda sulfatsil natriyning 30% li eritmasi ishlatiladi. Aseptik sharoitda tayyorlangan eritma chakalok tugilgandan 2 soat o’tgach, 2 tomchidan kuniga tomiziladi.

Ko’z tomchilarini saqlash va joylash.

Ko’z tomchilarini qadoqlash uchun ishlatiladigan idishlar, tikinlar va tomizgichlar toza, kimyoviy turg’un bo’lishi va tegishli xujjatlar talablariga javob berishi kerak. Ko’z tomchilarini to’gri qadoqlash, turg’unlik muddatini o’zaytirish va saqlanish muddatini o’zaytiradigan zarur shartlardan biridir. Dorixona sharoitida ko’z tomchilarini qadoqlash uchun penitsillin va boshqa antibiotiklar uchun ishlatiladigan rezina tikinli va metall qopqoqli hajmi 10 ml li shishachalar ishlatiladi. Avvallari korxona sharoitida ko’z tomchilari shisha tomizgichlarda chiqarilgan. Xozirgi vaqtda hajmi 1,5-2 ml bo’lgan tyubik tomizgichlarda chiqariladi. Tyubik to’ldirilgandan keyin uni kavsharlab berkitiladi va u buralib yopiladigan qopqoqka kirgiziladi, qopqoqcha ichida yuqorida tirgak bo’ladi. Agar bir ko’l bilan kalpokcha tirgakchaga buralsa teshiladi. Keyin kalpokcha bo’shatib olinadi va tyubik korpusini sekin kisib eritma tomiziladi. Kimyoviy barkaror shisha yoki indifferent yuqori polimerlardan tayyorlangan zich yopiladigan idishlar ishlatish turg’unlikni ancha oshiradi. Ba’zi hollarda stabilizator ko’shmasdan kifoyalanish ham mumkin. Ayniqsa, qadoqlashga tyubik tomizgichlarni joriy kilish katta imkoniyatlar ochadi. Xakikatdan ham (ambulatoriya bemoriga) 10 ml ko’z tomchisi berish noo’rin sarfdir, chunki bemor sogayib bo’lguncha 3 ml dorini ishlatadi.

Ko’z tomchilarini saqlash muddati belgilangan bo’ladi.

 

Moyli eritmalar

 

Moyli eritmalar ahamiyati jixatidan suvli eritmalardan kolishmaydi. Ular ko’zning muguz pardasi bilan o’zok vaqt boglanib turadi, okib ketmaydi, lekin qandaydir me’yorda ko’zning ko’rishini xiralashtiradi. Moyli eritmalarning so’rilishi sekin ketadi, shuning uchun davomli ta’sirga erishish mumkin. Moyli eritmalar izotonik qilinmaydi va mikroorganizmlar uchun ozika muxit bo’lmagani uchun konservantlar qo’shilmaydi. Foydalaniladigan moylar imkoni boricha past kislota soniga ega va sterillangan bo’lishi kerak.

 

Suspenziyalar

 

Suvli hamda moyli suspenziyalar uchun asosiy talab — dori moddalar o’lchamidir. Ko’p farmakopeyalarda zarrachalar kattaligi 30 mkm dan oshmasligi kerak, deb ko’rsatiladi. Ko’z tomchilarini saqlash jarayonida kristallanish sodir bo’lishi mumkin, shuning uchun vaqti-vaqti bilan tekshirib turish kerak. Ko’pincha suspenziyalar yopishkoklikni oshirish bilan turg’unlashtiriladi.

Ko’z namlamalari va yuvish uchun ishlatiladigan eritmalar

 

Ko’z uchun ishlatiladigan bu eritmalar ko’z tomchilari kabi aseptik sharoitda tayyorlanadi va yaxshilab filtrlanadi. Agar namlamalar sifatida rux sulfatning izotonik eritmasi yoki kumush nitrat eritmasi yozilgan bo’lsa, unda birinchisi natriy sulfat bilan, ikkinchi eritma esa natriy nitrat bilan izotonik qilinadi.

 

Rp: Sol. Gramicidini S. 2% — 2,0

Sol. Natrii chloridi isotonica 200,0

M. D. S. ko’zni yuvish uchun.

 

Aseptik sharoitda 2% li spirtli gramitsidin S eritmasi saqlagan ampula ochiladi va u natriy xloridning sterillangan izotonik eritmasida eritiladi. Gramitsidinning suvli eritmalari turg’un emas. SHuning uchun ularni 1 kundan ortiq ishlatib bo’lmaydi. Suyultirilgan gramitsidin eritmalari — suyuq holdagi Zaharli eritma tomchilari bilan zararlanganda ko’z namlamasi sifatida qo’llanadi.

 

Rp: Sol. Furacillini 1:5000-100 ml

D. S. Sirtga ishlatish uchun.

 

Bu eritma 0,85% natriy xlor bilan osmotik bosimi tenglashtiriladi. 120°S da 8 dak. sterillanadi. Tayyor eritmani mexaniq aralashmadan holi ekanligi yana bir bor tekshirilishi kerak.

Rp: Natrii chloridi 5,30

Kalii chloridi 0,75

Calcii chloridi 10,46

Natrii acetatis 3,90

Glucosi 0,80

Acidi hydrochloridi puri diluti 0,05 ml

Aguae pro injectionibus ad 1000 ml

 

Ko’z shox pardasini xo’llab turish va ko’z oldi qismini yuvish uchun ko’z operatsiyasida ishlatishga tavsiya etilgan eritma. Tarkibidagi tuzlar 1 litr in’eksiya uchun yarokli suvda eritilib, membranali filtrlar orqali filtrlab 250 ml sigimdagi idishlarga solinadi.

Flakonlar IP-21 markali rezina tikin bilan maxkamlanib alyumin kalpok bilan kavsharlanadi. 120°C da — 12 dak. sterillanadi.

33- Ma’ruza

Mavzu 33. Antibiotiklar bilan tayyorlanadigan dori shakllari. Antibiotiklar bilan tayyorlanadigan suyuq va qattiq dori shakllarining xususiy texnologiyalari va ularni sifatini baholash

Reja:

1. Antibiotiklar to’g’risida tushuncha.

2. Antibiotiklar bilan dori shakllari tayyorlash.

a)Antibiotiklar bilan poroshoklar tayyorlash.

b)Antibiotiklar bilan eritma tayyorlash.

c)Antibiotiklar bilan surtma dori tayyorlash.

Tibbiyotda ishlatiladigan dori moddalar ichida antibiotiklar eng kuchli ta’sir etuvchi moddalar hisoblanadi. Dori shakllarini tayyorlash texnologiyasining o’ziga xosligini hisobga olgan holda antibiotiklar bilan dori preparatlari tayyorlashni quyidagicha umumlashgan holatini hisobga olish mumkin.

Ko’p antibiotiklar tayyor (liofil) kukun holida flakonlarda, tabletka, surtma dori shaklida ishlab chiqariladi.

Dorixona sharoitida antibiotiklardan surtma, eritma (tomchi), shamchalar va kukunlar tayyorlanadi.

1. Antibiotiklarni saqlash muddatidagi qisqalik, tez parchalanib ketishi.

2. Kislotali sharoitga chidamsizligi.

3. Yarim parchalanish davrining qisqaligi.

4. Ko’pchilik yordamchi moddalar bilan o’zaro ta’sirlanish kobiliyati.

5. Ko’pchilik antibiotiklarni suvda erimasligi va suvli eritmalarini etarli darajada turg’un emasligi.

6. Antibiotiklarni haroratga chidamsizligi.

7. Boshqa dorivor moddalar bilan kimyoviy va farmakologik jixatdan nomutanosiblikni namoyon kilishi.

8. Mikroorganizmlarga o’ta ta’sirchanligi.

Antibiotiklarni ana shu ko’rsatilgan va o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda uni dori shakli texnologiyasi ishlab chiqiladi. Dori shakli tarkibidagi antibiotikni ma’lum vaqt ichida turg’unligi ta’minlanishi kerak. Dori shakli esa tanaga terapevtik konsentratsiyadagi antibiotik miqdorini ta’minlay oladigan shaklda bo’lishi zarur. Masalan: levomitsetin haroratga chidamli antibiotik; uning eritmalarini sterillash mumkin, penitsillin esa eritma shaklida o’ta chidamsiz. Gramitsidin 2% li spirtli eritma shaklida chiqarilib, ishlatilganda uni 1:100 nisbatda tozalangan suv yoki 70% li spirt bilan suyultirilib qo’llaniladi. Levomitsetin spirtda yaxshi eriydi, lekin benzilpensillinni spirtdagi eritmasi uni murakkab efir hosil kilish xususiyati bilan bog’liq bo’lib, ta’sir darajasini yo’kotib yuboradi. Penitsillinni suvdagi eritmasi xona sharoitida 4-6 soat turg’un bo’lsa pHi 6,5 bo’lgan bufer eritmada (50°S) da 15-20 kungacha saqlash mumkin. SHuni hisobga olgan holda penitsillin, levomitsetin va boshqa antibiotiklarni eritish maqsadida erituvchi sifatida har xil bufer eritmalar qo’llaniladi. Antibiotiklar bilan tayyorlanadigan hamma dori shakllari aseptik sharoitda tayyorlanadi.

 

Antibiotiklar bilan eritmalar tayyorlash

 

Antibiotiklar bilan suvli eritmalar (ko’z tomchilari, burun uchun tomchilar) aseptik sharoitda tayyorlanadi. Ko’p antibiotiklar termolabil moddalar bo’lib, ularning eritmalari sterilizatsiya qilinmaydi, faqatgina levomitsetinning eritmasini 1000S da 30 daqiqa sterillash mumkin.

Oling: Natriy benzilpenitsillin 100000 TB.

Natriy xloridning 0,9 % li eritmasidan 10 ml.

Aralashtiring. Bering. Belgilang. 2 tomchidan kuniga 3 marta ko’zga tomizish uchun.

Pasport: Natriy benzilpenitsillin 100000 TB (0,06 g)

Natriy xlorid 0,09

In’eksiya suvidan 10 ml.

Umumiy hajm 10 ml.

 

Aseptik sharoitda sterillangan yordamchi idishda 5 ml in’eksiya uchun suvda 0,06 g natriy benzilpenitsillin tuzi va 0,09 g natriy xlorid eritiladi. Eritmani kogoz filtr (filtr kogoz oldin in’eksiya suvi bilan yuvilgan) va paxta tamponi orqali shisha idishga filtrlanadi, so’ngra filtr kogozni qolgan in’eksiya suvi bilan shisha idish yuviladi. SHisha idish rezina tikin bilan berkitiladi. Eritmada mexaniq aralashmalar bor-yo’kligi tekshiriladi. SHisha idish metall qopqoqcha bilan berkitilib, ko’z tomchi yorligi bilan jihozlanadi.

Antibiotiklar bilan asosan suvli va spirtli eritmalar tayyorlanadi. Bunday hollarda rN sharoiti hisobga olinadi, bu esa antibiotiklarni boshqa dori moddalar bilan turg’unligini va mutanosibligini oshiradi.

Eritmalar aseptik sharoitda eritmalarni tayyorlashning umumiy koidasiga asoslangan holda tayyorlanadi.

Antibiotiklar bilan tayyorlangan dorilarni saqlash muddati 24 soat.
Rp: Strepthomycini 250000 TB

Benzylpenicillini — natrii 100000 TB

Solutionis Natrii chloridi 0,9% — 20 ml

Misce. Da. Signa. Burun uchun tomchi.

250000 TB (0,25 g) saqlovchi streptomitsin steril idishda 20 ml natriy xloridni sterillangan eritmasida eritiladi. Tayyor eritma 100000 TB (0,06 g) saqlovchi penitsillin idishiga quyiladi va tegishli yorlik epishtiriladi.

Antibiotiklar bilan poroshoklar tayyorlash

Kukunlar tayyorlashdagi umumiy koidalarga muvofik tayyorlanadi. Antibiotik saqlovchi kukunlar asosan jaroxatlarga sepishga, yoki tana bo’shliklariga purkash uchun ishlatiladi.

 

Rp: Benzylpenicillini natrii 250000 TB.

Streptomycini sulfatis 250000 TB.

Ephedrini hydrochloridi 0,2

Streptocidi

Sulfadimezini 2,0

M. D. S. Grippda ogiz va burun bo’shligiga har 2 soatda purkash uchun.

 

150° haroratda 1 soat davomida qizdirib sterillangan sulfanilamid va efedrin gidroxlorid aralashmasiga antibiotik qo’shib aralashtiriladi. Elaki dori idishga joylab, jihozlab beriladi.

Oling: Levomitsetin 0,25

Eritromitsin 0,2

Norsulfazol

Streptotsiddan teng miqdorda 2,5

Dimedrol

Efedrin gidroxloriddan teng miqdorda 0,05 dan

Aralashtiring. Bering. Belgilang. Burunga kuniga 3 marta purkalsin.
Pasport: Levomitsetin 0,25

Eritromitsin 0,2

Norsulfazol 2,5

Streptotsid 2,5

Dimedrol 0,05 g

Efedrin gidroxlorid 0,05

Umumiy og’irligi 5,55 g
Aseptik sharoitda sterillangan hovonchada 2,5 g streptotsid va 2,5 g norsulfazolni yaxshilab maydalanadi, keyin aralashmani kapsulaga olib qo’yiladi. Hovonchaga 0,05 efedrin gidroxlorid va 0,05 g dimedrol, ustiga 0,2 g eritromitsin va 0,25 g levomitsetin solib maydalanadi va kapsuladagi norsulfazol bilan streptotsidni qo’shib aralashtiriladi. Tayyor aralashmani ogzi keng bankachaga solib qopqog’i berkitiladi, so’ngra “salqin joyda saqlansin”, “sirtga qo’llash uchun” yorligi yopishtiriladi.

Antibiotiklar poroshok shaklida ko’pincha sulfanilamid preparatlari va boshqa moddalar bilan birga beriladi.

Antibiotiklar bilan poroshoklar aseptik sharoitda poroshoklarni umumiy tayyorlash texnologiyasiga asoslangan holda tayyorlanadi.

Rp: Sulfadimezini

Streptocidi

Synthomycini ana 1,0

Ephedrini hydrochloridi 0,1

Misce. Da. Signa. hidlash uchun poroshok.

Aseptik sharoitda steril hovonchada 1 g streptotsid 10 tomchi etil spirti yordamida maydalanadi. Ustiga sulfadimezin solib yana maydalash davom ettiriladi. Hovonchada aralashmadan taxminan 0,1 g qoldirilib, qolgan qismi kapsulaga olib quyiladi. So’ngra hovonchaga 0,1 g efedrin gidroxlorid solib yaxshilab maydalanadi va kapsulaga olib quyilgan kukundan oz-ozdan qo’shib bir xil massa hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Aralashma kuritgich shkafida 150°S haroratda 1 soat davomida sterillanadi. So’ngra poroshok tayyorlash koidasiga kura 1 g sintomitsin qo’shiladi. Poroshok sterillangan shisha idishga solinib, ogzi buraladigan qopqoq bilan yopiladi va tegishli erlik epishtiriladi. Xona harorati 10°S dan yuqori bo’lmagan quruq joyda saqlanadi.

Antibiotiklar saqlanish muddati

Agar adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarda antibiotiklarni turg’unligi ko’rsatilmagan bo’lsa, bunda eng kichik saqlanish muddatida eritma tayyorlab beriladi (2, 10 kun). Tayyorlangan eritma steril bo’lishi kerak. Tayyor eritma salqin qorong’i joyda past xaroratda saqlanishi lozim. Antibiotikli eritmalar kasallik belgilarini kuchaytirmay mikroorganizmlarini o’sishiga yo’l quymasligi kerak.22

Mavzu 34. Ko`z surtmalari. Antibiotiklar bilan tayyorlanadigan yumshoq dorilar texnologiyasi

Reja:

1. Ko’z surtmalarini tayyorlash

2. Antibiotiklar bilan surtmalar tayyorlash

Ko’z surtmalarini tayyorlash

Ko’z surtmalari, boshqa ko’zdorilari kabi asеptik sharoitda tayyorlanadi. Ko’z surtmalari tayyorlashda asosiy diqqat ni asosga qaratish lozim. Ko’z surtmasida ishlatiladigan asos nеytral, stеril, ko’z shilliq qavatida bir xilda tarqalishi lozim.

Shifokor asosni ko’rsatmasa, unda 1 g suvsiz lanolin va 9 g vazеlinning «ko’z surtmasi uchun» maxsus aralashmasi ishlatiladi. Aralashma stеrillangan bo’lishi lozim (X DF, 720-bеt).

Vazеlin va lanolin (1:9) aralashmasini ishlatishdan oldin uni issiq havo yordamida 180°S da 20 yoki 30 daqiqa stеrillanadi. 100 g asos - 20 daqiqa, 200-500 g asos -30 daqiqa sgеrillanadi va stеril idishda saqlanadi.

Ularga dori moddalari umumiy surtma dorilar tayyorlash qoidasiga asoslangan holda qo’shiladi. Suvda eriydigan prеparatlar (alkaloidlar tuzi, azotli asoslar, protargol, rux sulfat, rеzortsin, pirogallol) oz miqdordagi stеril suvda eritilib, kеyin surtma dori asosi qo’shiladi.
Rp: Unguenti Sulfacyli-natrii 30% - 30,0

Da. Signa. Ko’z surtmasi.

30% sulfatsil natriy surtmasi quyidagi tarkib bo’yicha tayyorlanadi:

Sulfatsil natriy 30,0 g

Tozalangan suv 20 ml

Suvsiz lanolin 20,0 g

Vazеlin moyi 15,0 g

Vazеlin («ko’z surtma dorilari uchun») 15,0 g

Yuqoridagi tarkibdan kеlib chiqqan holda 9 g sulfatsil natriy stеrillangan 6 ml issiq suvda eritiladi. Eritma sovugandan kеyin 6 g suvsiz lanolin bilan aralashtiriladi. 4,5 g vazеlin 4,5 g suyuq parafin (vazеlin moyi) bilan aralashtirilib, uni sulfatsil natriyning lanolin bilan tayyorlangan aralashmasiga qo’shib, bir xil surtma hosil bo’lguncha aralashtiriladi. Tayyor surtma dori stеril idishga solinib kеrakli yorliq yopishtiriladi.

Ko’zga ishlatiladigan suspеnziya tipidagi surtma dori tarkibidagi dori modtsalari alohida maydalik darajasiga ega bo’lishi kеrak.

Suvda erimaydigan yoki qiyin eriydigan dori moddalari (sariq simob oksidi, simob amidoxlorid, ksеroform va boshqalar) juda mayda poroshok holatiga kеltirilib, kеyin yordamchi suyuqlikni quruq moddaga nisbatan 1/2 qism miqdorida qo’shib aralashtiriladi.

Rp: Unguenti Xeroformii 0,5%—10,0

Da. Signa. Ko’z surtmasi.

Stеrillangan hovonchada 0,05 g ksеroform bir nеcha tomchi stеrillangan vazеlin moyi bilan eziladi. So’ngra oz-ozdan 10 r asos (1 g lanolin va 9 g vazеlin aralashmasi) qo’shib, ksеroform asosda bir tеkis tarqalguncha aralashtiriladi.

Suspеnziya tipidagi surtma dori sifati XI DF, 2-T, 146-bеtida ko’rsatilgandеk tеkshiriladi.

Ko’z surtmasi stеrillangan o?zi kеng va jips yopiladigan shisha idishga solinib, tеgishli yorliq yopishtiriladi. Surtma dori salqin joyda saqlanadi.

Ko’z dori shakllari dorixonada 2 kundan ortiq saqlanmaydi (O’z R SSV ning 2000 y, 21 aprеl, 195-sonli buyrug’i).

Konsentrlangan eritmalarni kuyultirish va suyultirish

Taxlil natijasi eritma konsentratsiyasining ko’p yoki kam chiqqanligini ko’rsatsa, u holda konsentratsiyani me’yoriga etkazish zarur.

Faraz kilaylik, yuqorida tayyorlagan geksametilentetramin eritmasining konsentratsiyasi 23% bo’lib chikdi, demak eritmani suyultirish lozim. Buni quyidagi formula yordamida amalga oshiramiz:

bu erda: X — eritmani suyultirish uchun kerak bo’lgan suv miqdori, ml;

A — tayyorlangan eritma hajmi, ml;

B — talab etiladigan eritma konsentratsiyasi, % da;

C — tayyor eritmaning amaldagi konsentratsiyasi, % da.

Demak, 23% geksametilentetramin eritmasini me’yoriga keltirish uchun eritma ustiga 150 ml tozalangan suv solish lozim.

Boshqa holda taxlil natijasi geksametilentetramin eritmasining konsentratsiyasi 18% ekanligini ko’rsatdi. Eritma konsentratsiyasi me’yorida (20%) bo’lguncha geksametilentetramin qo’shish talab etiladi. Hisob quyidagi formula buyicha olib boriladi:

bu erda:

X– eritmaga qo’shish kerak bo’lgan moddaning miqdori,g da;

A– tayyorlangan eritmaning miqdori, ml da;

B– talab etilgan eritma konsentratsiyasi, % da;

C– amaldagi konsentratsiyasi, % da;

d– eritma zichligi, g/ml da.

Demak, 18% li eritmani me’yoriga keltirish uchun eritma ustiga 23,7g geksametilentetramin qo’shish lozim. Eritmalar konsentratsiyasi tog’irlangandan so’ng, yana bir marta filtrlanib (chunki quruq modda qo’shiladi) tahlil qilinadi.

Tarozi — jismga taʼsir etuvchi ogirlik kuchi asosida jismlar vaznini aniqlaydigan asbob. T. qad. oʻlchash asboblaridan. Ikki yelkali va tarelkasimon pallali oddiy T. qad. Bobilda mil. av. 2,5 ming yillikda va Misrda mil. av. 2 ming yillikda paydo boʻlgan. Savdo, i. ch. va fanning rivojlanishi bilan T. astasekin takomillashib borgan. T.ning umumiy maqsadlarga moʻljallangan, namuna (etalon; toshlarni tekshirish uchun) va lab. (analitik, mikroanalitik, namuna anikdanadigan va boshqalar) turlari bor. Ishlash tarzi boʻyicha richagli, elektrometrik, gidrostatik, gidravlik va prujinali xillarga boʻlinadi. Tortish chegarasi boʻyicha umumiy maqsad uchun moʻljallangan T.ning stol ustiga oʻrnatiladigan — 50 kg gacha, koʻchma — 50 kg dan 6 t gacha, muqim (vagonetka, avtomobil, vagon, elevatorbunkerlarni tortish uchun) — 5t dan 200 t gacha yukni torta oladigan xillari bor (rasmga k,.).

T.larning barcha xillari ushbu koʻrsatkichlar bilan tavsiflanadi: 1) chegaraviy tortish kuchi — metrologik koʻrsatkichlarini buzmagan holda T. chidashi mumkin boʻlgan eng katta statik nagruzka; 2) boʻlinmalari qiymati — shkalaning bir boʻlimi oʻzgarishiga moye vazn; 3) tortishda yoʻl qoʻyiladigan xatolar chegarasi — bir galgi tortilgan vazn bilan haqiqiy vazn orasidagi farq; 4) tortishlar paytida shkala koʻrsatishidagi yoʻl qoʻyiladigan farqlar — bir jismning oʻzini har gal tortib koʻrganda vazni har xil chiqishi. Shu koʻrsatkichlar T.ning sifatini va sinfini belgilaydigan omillar hisoblanadi. Hozir yukning ham vaznini, ham qiymatini xaridorga koʻrsatib turadigan elektron T.lar koʻproq qoʻllanadi.

Organik erituvchilar yordamida cho’ktirish 

Fårmåntlàrni suvdà eruvchàn orgànik erituvchilàr bilàn cho’ktirish usullàri sànoàt miqyosidà 
kång ko’làmdà qo’llànilàdi. Oqsillàrni cho’ktirish sàmàràsi orgànik erituvchilàr tà’siridà suvning 
fàolligini kàmàyishi bilàn uzviy bog’liqdir. 
Erituvchining miqdori ortishi bilàn fårmåntning zàryadlàngàn gidrofil molåkulàlàrini suv 
tà’siridà solvàtlànish qobiliyati pàsàyadi. Oqsilning gidrofob qismidàgi suv molåkulàlàri orgànik 
erituvchi tomonigà o’tà boshlàydi và nàtijàdà fårmåntning eruvchànligi pàsàyadi. Oqibàtdà oqsil 
molåkulàlàri àgrågàtlànàdi và cho’kmàgà tushàdi. 
Oqsillàrni àgrågàtlànishi elåktrostàtik và Vàn-dår-Vààl’s kuchlàri tà’siridà, àlohidà joylàshgàn 
oqsil molåkulàlàri o’rtàsidà yuzàgà kålàdi. 
Oqsillàrni àgrågàtlànishi jàràyoni và cho’kmà hosil bo’lishi cho’ktirishning bir qànchà 
omillàrigà bog’liqdir. SHulàrdàn biri oqsil molåkulàsining o’lchàmidir. cho’ktirish jàràyonidà oqsil 
molåkulàsining o’lchàmi qànchàlik kàttà bo’lsà, erituvchining sàlbiy tà’sir qiluvchi miqdori 
shunchàlik pàst bo’làdi. Bu bog’liqlikkà molåkulàning gidrofoblik dàràjàsi,  solvàt qàvàtigà 
chidàmliligi và boshqà omillàr tà’sir qilishi mumkin. 
CHo’ktirish uchun ishlatiladigan organik erituvchi suv bilan to’liq aralashishi va ferment bilan 
esa aloqada bo’lmasligi kerak. Asosan bu jarayon uchun etil spirti,  aseton va izopropil spirti keng 
qo’llanilsa, metanol, n-propanol, dioksan,  2-metoksietanol  va  boshqa  spirtlar,  ketonlar, efirlar va 
ularning aralashmalari kamroq ishlatiladi. Erituvchilarni tanlashda ularning toksikligiga, portlash 
xavfidan xolisligiga va regenerasiya bo’lish qobiliyatiga e’tibor berish kerak. Ishlab chiqarish uchun 
etil spirti va izopropanol eng yaroqli bo’lib hisoblansa, asetonning ko’rsatkichlari esa sal pastroqdir. 
Bular orasida eng istiqbollisi izopropanoldir. Bu erituvchilar yordamida fermentlarni komplekslarga 

ajratish yoki fraksiyalar holida cho’ktirib olish mumkin. 

Ferment preparatlarini cho’ktirish uchun nafaqat erituvchining tabiati va miqdori,  balki 
elektrolitlarning ishtiroki, cho’ktirish harorati, muhit  rN ko’rsatkichi, quruq moddalarning tarkibi 
va miqdori kabi bir qancha omillarga e’tibor berish kerak.  
CHo’ktirish eritmasida ba’zi ionlarning uchrashi ferment mo’’tadilligiga ta’sir qilishi mumkin. 
Masalan, Ca
2q
 ionlari 
α-amilaza, proteinaza, glyukoamilaza fermentlari faolligiga ijobiy ta’sir qilsa,  
magniy, marganes, kobalt kabi metal ionlari himoya vazifasini bajaradi.  
SHular bilan birgalikda ba’zi metallarning (Fe
2q
, Pb
2q
, Cu
2q
, Ag
2q
, Ni
2q
, Al
3q
, Hg
q
 va x.k.) 
ionlari salbiy ta’sir ko’rsatadi va ularning eritmada  bo’lishi maqsadga muvofiq emasdir.  Eritmada 
elektrolitlarning bo’lishi erituvchi sarfini kamaytirishga va cho’kma strukturasini yaxshilashga 
xizmat qiladi. 
Ferment eritmasi va erituvchining harorati ferment cho’ktirish jarayonida past  bo’lishiga  
harakat  qilish kerak.  Spirt va fermentning suvli eritmasi aralashtirilganda issiqlik ajralib chiqadi va 
aralashma harorati 5-10
0
S ga ko’tariladi. Agarda spirt oldindan sovutilgan bo’lmasa fermentlarning 
inaktivasiyasini kuzatish mumkin. Bu hodisa nafaqat termoinaktivasiyaga, hattoki ferment 
molekulasini denaturasiyagacha olib keladi. 
Ferment preparatlarini cho’ktirishda rN ko’rsatkichi juda katta ahamiyatga ega. Bir xil ferment 
eritmasidan har xil rN ko’rsatkichi ta’sirida bir-biridan cho’kmasi miqdori va ferment  faolligi  bilan  
farq  qiluvchi preparatlar olish  mumkin.  Ma’lumki  fermentlar o’zlarining izoelektrik nuqtalarida 
oqsil agregatlari hosil qilib to’liq cho’kmaga tushadilar. Oqsillarni izoelektrik nuqtalarida 
cho’ktiruvchi reagentlar ishlatmay cho’ktirish jarayoni izoelektirik cho’ktirish  deyiladi.   
Organik cho’ktiruvchilarni izoelektrik nuqta  rN iga yaqin rN da qo’llash fermentlarni oson 
cho’ktirish va erituvchini kam mikdorda sarflash uchun xizmat qiladi. rN ko’rsatkichi ieoelektrik 
nuqtadan chetga chiqsa, cho’kma unumi va ferment faolligi 30-50% gacha yo’qotiladi. 
Faol fermentni  preparat yoki mo’tadil strukturali cho’kma holida olish uchun eritmada 10-12% 
atrofida quruq modda miqdori bo’lishi kerak. Ko’p tadqiqotlardan ma’lumki, fermentlarni 
cho’ktirishda, ayniqsa proteolitik fermentlarni, quruq moddaning eng mo’tadil miqdori 10% bo’lishi 
kerak. 
YUqorida qayd qilingan omillar qatorida ferment eritmalarini erituvchi bilan aloqada bo’lish 
muddati ham katta ahamiyatga ega. Ferment sanoatida to’xtovsiz ishlaydigan cho’ktiruvchilarda 
ushbu vaqtni juda ham qisqartirishga erishilgandir,  bu albatta ferment faolligini kamayishini oldini 
oladi. 
Organik erituvchilar bilan cho’ktirish samaradorligi shu jarayonga mo’ljallangan uskunaga ham 
uzviy bog’liqdir.  Bunday uskunalar asosan  ferment eritmalarini qabul qilgich, to’xtovsiz 
aralashtirgich, ferment eritmasi va erituvchini to’xtovsiz ravishda uzatuvchi konturlar, separator va 
avtomatizasiya tizimlaridan tuzilgan bo’ladi. Silindr shaklidagi aralashtirgichdan ferment eritmasi 
va erituvchi murakkab harakat yo’nalishi bo’ylab qisqa vaqt ichida aralashib o’tadi va natijada hosil 
bo’lgan aralashma separator qismiga uzatiladi. 
Separatorda cho’kmaga tushgan oqsil moddalari ajratib olinadi.  Bunday qurilmada ferment 
bilan erituvchining aloqa muddati o’n marotabagacha qisqartiriladi va  fermentning  cho’kmaga  
tushish unumi 15-20% gacha ortadi. Separatorda ajratilgan cho’kma har xil usullar bilan mo’tadil 
sharoitda quritib olinadi. CHo’kma tepasida qolgan suyuqlik tarkibida 50-75% gacha erituvchi 
ulushi bo’ladi va rektifikasiya bo’limida regenerasiya qilishga yuboriladi. 
Organik erituvchilar bilan cho’ktirish unumi produsent o’stirilgan oziqa muhiti tarkibiga va 
ferment preparatini quyuqlashtirilganlik darajasiga ham bog’liqdir. 
 
Fermentlarni tozalash usullari 
Fermentlar va boshqa oqsil moddalari har xil erimaydigan  birikmalarga adsorbsiyalanish 
(so’rilish) qobiliyatiga ega. Bu xususiyat oqsil aralashmalarini ajratishda va ayniqsa fermentlarni 
laboratoriya  sharoitida  tozalashda hamda  gomogen  bo’lgan ferment preparatlarini olishda 
ishlatiladi. Adsorbsiya usuli,  shu bilan birga kolonkali xromatografiya usullari fermentlarni yuqori 
darajada toza va ko’p mikdorda olish imkonini beradi. 

Oqsillarning muhim adsorbenlari bo’lib har xil  ionalmashuvchilar, ya’ni kalsiy fosfat, 

alyuminiy gidroksid  gellari va ma’lum tipdagi fermentlar uchun maxsus bo’lgan har xil affin 
adsorbentlar hisoblanadi. Fermentlarni tozalash va oqsillarni ajratish texnologiyasi qanday tipdagi 
usulligiga qaramay quyidagilarga asoslanadi.  
Ferment maxsulotini o’z tarkibiga olgan oqsillar aralashmasi ma’qul bo’lgan erituvchida 
(buferda) eritiladi va shu erituvchi bilan muvozanatlangan kolonkaga yuboriladi. Keyin shu 
kolonkadan  ma’lum  tarkibga  ega bo’lgan buferni yoki miqdori o’sib boruvchi gradientli yuvish 
eritmasi,  yoki bo’lmasa ushbu ferment  uchun maxsus  bo’lgan  bog’lovchi (ligand) yordamida 
oqsil bosqichma-bosqich yuvib olinadi. Kolonkadan yuvib olingan ferment preparatlari fraksiyalar  
to’plamida yig’iladi va fermentning toza preparatini olish uchun boshlang’ich material bo’lib 
xizmat qiladi. 
 
Ionalmashuv xramotografiya usuli 
Bu usulda oqsillar elektrostatik kuch yordamida bog’lanadilar,  ya’ni bu hodisa zaryadlangan 
oqsil sirtlari va zaryadlangan ionalmashuv birikma guruhlarining zich qatlami o’rtasida yuzaga 
keladi.  
Tipik ionalmashuvchi sifatida bo’ktirilgan dietilaminoetilni (DEAE-) yoki  karboksimetil  
(KM-) sellyulozani ko’rsatish  mumkin.  Ular bo’ktirilgan holatda zaryadli guruxlarning 0,5 M 
miqdoriga ega bo’ladi. Bu zaryadlar kolonkada qarama-qarshi bo’lgan ionlarni (metal ionlari, xlor 
ionlari, bufer va x.k.) neytrallaydi. Odatda oqsilning umumiy zaryad belgisi ion almashuvchiga 
o’tirgan ion  belgisi bilan bir xil bo’ladi va kolonkadan o’tish jarayonida aynan uni siqib chiqaradi. 
SHuning uchun ham bu jarayon xususiyatiga qarab "ion almashuv" jumlasi qo’llaniladi. 
Kolonkada adsorblangan kerakli oqsilni yuvish uchun  affin  usulidan tashqari ikki usuldan 
foydalaniladi.   
Birinchi usul - buferning rN ko’rsatkichini ma’lum darajaga o’zgartirish bilan ion kuchini 
oshirib,  adsorbent va oqsil  urtasidagi elektrostatik o’zaro ta’sirni kamaytirishdir. Bu usul umuman 
yaxshi natija bermaydi. CHunki bufer hajmini kichik bo’lganligi uchun  rN  ko’rsatkichini birdaniga 
o’zgartirish oqsil aralashmalari va boshqa birikmalarning yomon ajralishiga sabab bo’ladi.  
Keyingi yillarda bu usul xromatofokus usuliga o’tkazish yo’li bilan takomillashtirilmoqda. 
Bunda yuvish jarayonida amfolit tipidagi  bufer hajmi yuqori bo’lgan buferlardan foydalaniladi va 
shu usul keyinchalik sanoat miqyosida o’z o’rnini topishi mumkin. 
Ikkinchi usul - keng miqyosda foydalanilayotgan kaliy yoki natriy xlorid tuzlari yordamida 
gradient tuzishga asoslangan.  Tuz ionlari ishtirokida mustaqil oqsil va adsorbentlar o’rtasidagi 
o’zaro tortish kuchi kamayadi. Tuz ionlari miqdorining oshishi  bilan  adsorbentga  bog’langan 
oqsillar o’z o’rinlarini ularga bo’shatadilar va o’zlari kolonkadan yuvilib chiqa boshlaydilar. SHu 
bilan birga tuz ionlari  ta’sirida  adsorbentlar o’zaro yaqinlashib  oqsil  harakati  uchun tor yo’lkalar 
hosil qiladi va bu hodisa fermentlarni kolonkadan chiqishida fraksiyalarga ajratib olish  imkonini 
beradi. 
Ionalmashuvchiga bog’langan fermentni affinli yuvish yordamida  ajratish mumkin. Buning  
uchun  kolonkaga oqsil bilan bog’lanadigan maxsus ligand yuboriladi. Bunda oqsil ligand bilan 
birgalikda tezda kolonkadan yuvilib chiqadi. Lekin  kerakli  oqsilni  taniydigan  va uni sorbentdan 
ajratib oladigan ligandni topish juda mushkul vazifadir. SHu bilan birga ligandning qanday 
zaryadlanganligi va miqdoriga alohida e’tibor berish kerak. Aks holda qarama-qarshi holatda ligand 
o’zi ionalmashuvchiga bog’lanib qolishi mumkin. 
 
Affinli (biospesifik) xramotografiya usuli 
Bu usul oqsil va fermentlarni tozalash va ajratishning  adsorbsiya hodisasiga asoslangan 
usullari ichida alohida o’rinni egallaydi. Ko’pincha uni affinli xromatografiya yoki bioaffinli, yoki 
biospesifik xromatografiya deyiladi. 
Ma’lumki barcha biologik faol birikmalar,  xususan fermentlar  ham ligandlar yoki affinli ligandlar 
deb nomlanadigan birikmalarga maxsus bog’lanish xususiyatlariga egadir. Agarda shunday ligandlarni 
inert matrisaga kovalent bog’lansa faqat kerakli  fermentni ushlovchi va qolgan oqsil va moddalarni 

o’tkazib yuboruvchi maxsus adsorbentni olish mumkin. 

Maxsus yuvuvchilardan  yoki jarayon sharoitlari farqi asosida ligandni fermentga bo’lgan 
xususiyatini o’zgartirish yo’li bilan oqsilni desorbsiyaga uchratib, tozalash natijasida bitta yuqori 
tozalikka ega bo’lgan fermentni olish mumkindir.  Lekin ligand va uni ushlab turuvchini tanlash 
juda qiyin vazifadir. Ko’pchilik hollarda affinli adsorbentlarni sintez qilishda tozalanayotgan 
fermentning xususiyatlarini e’tiborga olish kerak.  
Bu jarayon boshqa qiyinchiliklarga ham ega.  Masalan, sorbent yuqori spesifiklikka ega 
bo’lmay kerak bo’lmagan boshqa fermentlarni ham ushlab qolishi va natijada  fermentni bu 
murakkab kompleksdan ajratib olishni qiyinlashtirishi ham mumkin. 
Affinli xromatografiya uchun har xil turdagi  erimaydigan  sorbentlardan  foydalaniladi,  lekin  
eng  ko’p tarqalgani ko’ndalang qilib ulangan agaroza donachalaridir. Ular yuqori bosimda o’z 
shaklini saqlaydi va buferlarni hamda erituvchilarni almashtirishga bardoshlidir. 
Ligandlarga bo’lgan talablar esa juda qattiqligi bilan ajralib turadi, ya’ni ular matrisaga shunday 
bog’langan bo’lishi kerakki, oqsillar hech qiyinchiliksiz ularga kelib bog’lanishi va buning uchun 
matrisa  bilan ligand o’rtasida ko’prikcha bo’lishi kerak. Bulardan tashqari ligand boshqa birikmalar 
bilan o’zaro bog’lanmasligi,  faqat  matrisaga  bog’langan va yuvish, regenerasiya  jarayonlariga  
chidamli  bo’lishi shartdir. 
Bu qo’yilgan shartlarning oddiy ro’yxati ham ushbu jarayonning murakkab va ko’p mehnat sarf 
qilinishidan darak beradi. SHunga qaramay bu usul bilan o’nlab fermentlar tozalangan, lekin ular 
hali ferment sanoatida keng tarqalmagan. 
 
Gel xramotografiya usuli 
Preparativ enzimologiyada chidamli bo’lmagan fermentlarni «yumshoq» (past haroratli) 
sharoitlarda ajratishdan ko’p foydalaniladi, ya’ni bunda ferment butun tozalash jarayoni davomida 
eritma holida bo’ladi. Bu usullar orasida eng keng tarqalgani gelfiltrasiya, elektroforez, izoelektrik 
fokuslash va boshqalardir.  
Ferment preparatlari texnologiyasida eng katta amaliy ahamiyatga ega bo’lgani - 
gelfiltrasiyadir. "Gelfiltrasiya" jumlasi ancha qo’polroq, lekin u ilmiy  adabiyotda juda keng 
tarqalgan. Bu  jarayonni amalga oshirish uchun destran asosida olingan gellardan foydalaniladi va 
ular yordamida o’lchamiga qarab har xil makromolekulalarni tez ajratish mumkin.  
Gel ochiq holdagi ko’ndalang tikilgan uch o’lchamli molekula turi bo’lib, kolonkalarni oson 
to’ldirish uchun yumaloq donachalar (granula) ko’rinishida bo’ladi. Donachalarda kichik 
teshikchalari bo’lib ularga faqat juda kichik molekulali birikmalar kirib, yirik molekulalar esa 
kirmaydi. Bu usul gellarning aynan ana shu xususiyatiga asoslangandir. 
Bu usul  fermentlarni  tozalash  va ajratishda nafaqat laboratoriya, balki sanoat miqyosida ham 
qo’llaniladi. Gelfiltrasiya  uchun ko’ndalang tikilgan dekstran (sefadekslar va sefakrillar) gellaridan, 
ko’ndalang tikilgan poliakrilamid gellaridan (biogellar), akrilamid polimer zanjiri yopishtirilgan 
agaroza  gellardan (ultragellar) va boshqa qattiq ko’ndalang tikilgan (CL-sefarozalar va S-
sefakrillar) agaroza gellardan foydalaniladi. Kolonkada ferment eritmasining bir qismi gel 
donachalar orasida va bir qismi esa donachalarning teshikchalari ichida joylashadi.  
Gelfiltrasiya - bu tarqaluvchan xromatografiyaning bir shakli bo’lib, eritilgan moddalar 
eritmaning bir  muncha yuzada joylashgan harakatchan va ichki tomonida joylashgan kam harakatli 
qismlarida tarqalgan bo’ladi. Kolonkada eritilgan moddaning ushlab qolinish darajasi uning gel 
teshikchalariga kira olish qobiliyatiga bog’liqdir.  SHuningdek, gelfiltrasiya jarayonida kolonkadan  
avval yuqori molekulali  moddalar va keyin esa kichik molekulalilari birin-ketin chiqa boshlaydi, 
bunda gel molekulyar to’r vazifasini bajaradi. Bu jarayon mukammal ravishda olib borilishi uchun, 
gel tayyorlangan material erigan birikmalar ta’siriga juda ham inert bo’lishi kerak.  
Afsuski bugungi kunda ishlatilayotgan barcha gellar inert emas va ba’zan ma’lum rN 
ko’rsatkichida ular so’rish qobiliyatini namoyon qilishi mumkin. Masalan, shunday gellarga 
sefakrillarni  kiritish  mumkin.  Gelfiltrasiya usuli bilan mayda gel donachalarida yuqori bosim 
ostida juda ko’p har xil moddalarning, shu jumladan oqsillarning  aralashmalari ajratilmoqda.  Bu 
yangi yuqori bosim ostida suyuq xromatografiya uslubi qisqa vaqt ichida yuqori darajali ajratish 

imkonini  beradi va u fermentlarni tozalashning oxirgi bosqichlarida juda ham unumlidir. 

 
FERMENT VA HUJAYRALAR  IMMOBILIZASIYASI  
 
Oxirgi 25-30 yilda ikki fan kimyo va biologiya orasida yangi bir fan yo’nalishi bo’lmish 
kimyoviy enzimologiya tashkil topdi. Fanning bu yo’nalishini tashkil topishini asosiy sababchilari - 
bu fermentlar va ferment hosil qiluvchi mikroorganizmlarni yoki alohida hujayra va to’qimalarini 
immobilizasiya holatida olish bo’ldi.  
Immobilizasiya qilingan fermentlarni sanoat miqyosida olish va ularni ishlatish muammosi 
juda katta guruh mutaxassislarini hamkorlikda ishlashlarini taqazo etadi. Bu muammoni hal qilishni 
dolzarbligi esa, oliy ta’lim oldida bunday mutaxassislarni tayyorlashdek o’ta muhim muammoni 
qo’yadi. Bugungi  kunga kelib bu muammoga bag’ishlangan yuzlab monografiyalar, ilmiy 
maqolalar to’planmalari hamda minglab ilmiy - eksperimertal maqolalar  chop etilgan. 
YUqorida keltirilgan manbalardan keltirilganidek, fermentlar tizimi xalq xo’jaligini har xil 
tarmoqlarda: oziq-ovqat, farmasevtika, to’qimachilik, chorvachilik va boshqa bir qator sohalarda 
keng qo’llanilib kelinmoqda.  
SHunday bo’lishiga qaramasdan fermetlarni qo’llash masalasi uzoq vaqtlardan beri rivoj 
topmasdan kelgan. Bunga asosiy sabab fermentlar va fermentlar tizimining iqtisodiy qimmatligi edi. 
Ishlatilgan fermentlar tashlab yuborilavergan, buning ustiga ularni ishlab chiqarishni o’zi ham juda 
qimmat bo’lgan.  
Albatta, mikrobiologiya sanoatini  rivojlantirish hisobidan kerakli fermentlarni, kerakli 
miqdorda ishlab chiqarishni yo’lga qo’yish mumkin. Ammo bu ham unchalik arzonga tushadigan 
mahsulot emas.  
Bundan tashqari fermentlarni ishlatishni to’xtatib turadigan eng kamida ikkita sababi bor: 
 
fermentlar saqlashda, ayniqsa tashqi muhit ta’siriga  (haroratga) o’ta chidamsiz; 
 
fermentlarni qayta ishlatish juda murakkab masala, chunki ularni reaksiya sharoitidan 
ajratish imkoniyati yo’q.  
 
Mana shu sabablarga ko’ra fermentlardan foydalanish o’zini oqlamay qo’ygan edi. Ammo, 
bugungi kunda bu muammo butunlay hal qilingan.  
Immobilizasiya qilingan fermentlarni olish texnologiyasining yaratilishi bu muammoga chek 
qo’ydi.  
1916 yilda D.J.Nilson va E.Grifin invertaza fermentini ko’mir maydasiga adsorbsiya 
qilinganda (immobilizasiya qilinganda), uni faolligi saqlanib qolganligini kuzatdilar. 20-30 yillarda 
oqsil va fermentlarni adsorbsiya  qilish muammosi bo’yicha qator maqolalar  e’lon qilingan. Ammo 
bu maqolalarni mohiyati ilmiy muammolarga bag’ishlangan bo’lib, ishlab-chiqarish bilan bog’liq 
bo’lmagan.  
1939 yilda D.J.Pfanmyuller va G.SHleyxlar proteolitik fermentlarni yog’och qipig’iga 
adsorbsiya qilish bo’yicha birinchi patentni olishga muvofiq bo’ldilar va olingan fermentni teriga 
ishlov berishda ishlatish mumkinligini isbotlab berdilar.  
Fermentlar va sorbentlar orasida mustaxkam kon’yugatlar (bog’lar) hosil qilish mumkinligini 
birinchilardan bo’lib 1953 yilda N. Grubxover va D.SHleyglar ko’rsatib berdilar Bu olimlar ferment 
bilan sorbentni kovalent bog’lar bilan bog’lash mumkinligini va bu holatda ferment faoliyatini 
saqlab qolajagini isbotlab berdilar.  
1950-60 yillarga kelib, bu sohadagi ilmiy yo’nalishlar ishlab chiqarishga uzviy bog’lash 
asosida olib borildi. Bu sohani rivojlanishda G.Maneke va E.Kachalskiylarni xizmatlari beqiyosdir.  
Fermentlarni adsorbentlarga bog’lash natijasida geterogen katalizatorlar hosil bo’lishi o’z 
isbotini topgach, 1971 yilda Xeniker (AqSH) tomonidan fermentlar muxandisligi bo’yicha 
o’tkazilgan birinchi umumjahon konferensiyasida "Immobilizasiya qilingan fermentlar" qonunga 
kiritildi. Ilmiy adabiyotlarda ba’zi vaqtlarda "erimaydigan fermentlar", "matrisaga kiritilgan 
fermentlar" degan iboralar ham uchrab turadi. Ularning asosiy mohiyati suvda erimaydigan 
sorbentlarga yopishtirilgan (tarmashtirilgan, ulangan va x.k.) degan ma’no bilan bog’liq.  

Ammo "immobilizasiya" so’zining kengroq tushinish lozim, xususan oqsil molekulasining 

maydonda harakatdan to’xtatish bilan bog’liq bo’lgan har qanday tadbir oqsilni immobilizasiya 
qilish deb qaralmog’i lozim. YUqorida bayon etilgan usullardan tashqari, molekulalar ichidagi yoki 
molekulalar aro "Bog’lash", oqsilni kichik molekulali ikki funksiyalik molekulalar orqali    boshqa 
oqsilga, yuqori molekulali polimerlarga, jumladan adsorbentlarga ham "bog’lash" yoki "ulash" 
usullari ham immobilizasiya usullariga kiradi.  
Immobilizasiya qilingan fermentlar, oddiy suvda eruvchi fermentlar oldida bir qator 
ustunlikka ega bo’ladilar.  
Birinchidan, ularni reaksion muhitidan ajratib olish juda ham oson, bu esa:   
 
a) reaksiyani hohlagan vaqtda to’xtatish; 
 
b) biokatalizatorni (fermentni) qayta ishlatish; 
 
v) kerakli maxsulotni toza  holda olish  (ferment bilan aralashtirilmaslik) imkoniyatini 
beradi. 
 
Oxirgi bandda (v) ko’rsatilgan ustunlik oziq-ovqat va farmasevtika sanoatida juda katta rol 
o’ynaydi.  
Ikkinchidan, immobilizasiya qilingan fermentlarni ishlatish sharoitida to’xtovsiz olib borishga 
imkon beradi, masalan, oqib o’tadigan maxsus ustunlarda (kolonkalarda) va fermentativ 
reaksiyaning tozaligini boshqarish, demak, kerakli maxsulotni miqdorini oshirish (oqish tezligini 
o’zgartirish hisobidan) imkoniyatini beradi. 
Uchinchidan, fermentni immobilizasiya yoki modifikasiya qilish uni xosca va xususiyatlarini 
kerakli tomonga o’zgarish jarayonlarini tashkil qilish mumkin. Immobilizasiya qilingan 
fermentlarni olinishi, fermentlarni hayotga tadbiq qilishni yangi, avvallari imkoniyati bo’lmagan 
yo’llarini ochib berdi. 
 
IMMOBILIZASIYA QILISH USULLARI 
 
Immobilizasiya qilish usullari ikkiga bo’linadi:  
 
fizikaviy yo’llar bilan immobilizasiya qilish;  
 
kimyoviy  yo’llar bilan immobilizasiya qilish; 
 
Har qaysi usulda immobilizasiya qilishda quyidagilarga e’tibor berish kerak; "tashuvchilar" 
(sorbentlar) ning tabiati va fizik-kimyoviy xususiyati organik va noorganik tabiatga ega bo’lishlari 
mumkin.  
Immobilizasiya qilishga mo’ljallangan "tashuvchi" larga quyidagi talablar qo’yiladi:   
 
kimyoviy va biologik mo’tadillik; 
 
mexanik nuqtai nazardan mustaxkamlik; 
 
ferment va uni substrati uchun o’tkazuvchanlik; 
 
texnologik jaroyonlar uchun zarur bo’lgan shaklda olinishi  
 
osonligi (granula,   membrana, varak  va xokazo  holatda). 
 
reaksion shaklda tez kirishi; 
 
yuqori gidrofilligi (immobilizasiya jarayonini suvli muhitga o’tkazish uchun); 
 
arzonligi. 
 

 
5-rasm. Immobilizasiya usullari 

 
Tabiiyki, bu talablarni barchasiga javob beraoladigan tashuvchilar yo’q. SHu sababli ham 
immobilizasiya uchun juda ham ko’p materillardan foydalanishga to’g’ri keladi. 
Organik polimerli tashuvchilar 
Bunday polimerlarni ikki sinfga bo’lish mumkin: tabiiy polimerlar va sun’iy polimerlar. O’z 
navbatida tabiiy polimerlarni ham biokimyoviy xossalariga qarab guruhlarga bo’lish mumkin; 
polisaxaridlar; oqsil, lipid tabiatli tashuvchilar. Sun’iy,  ya’ni sintez yo’li bilan olingan polimerlar 
ham guruhlarga bo’linadi, masalan, makromolekularni asosiy zanjirni kimyoviy tuzilishiga qarab,  
polimetilenlik, poliamidlik, poliefirlik tashuvchilar va x.k.  
Immobilizasiya qilish usulli, fermentni xususiyatini va ishlatilishiga qarab, "tashuvchi"larga 
bir qator qo’shimcha talablar quyiladi: kovalent immobilizasiya qilinganda "tashuvchi" fermentni 
faolligini belgilovchi qismi bilan bog’lanmasligi lozim; (fermenti faollik markazi o’z holda bo’lishi 
shart), ferment faolligini pasaytirish xususiyatlari bo’lmasligi shart.  
Immobilizasiya qilish jarayonida quyidagilarni bilish lozim; "Tashuvchi" va ferment har xil 
zaryadlarga ega bo’lsalar, immobilizasiya jarayoni tez va mustaxkam kechadi, aksincha bir xil 
zaryadga ega bo’lsalar jarayon kiyin kechadi; "tashuvchini" zarrachalari qancha kichik bo’lsa, 
sorbsiya qilish xususiyati shuncha baland bo’ladi. Immobilizasiya jarayonida ko’proq polimetilen 
tipidagi "tashuvchi" lar boshqalarga nisbatan kengroq ishlatiladi.