Kegl cc pechat indd

YAKUNIY SUHBAT
Bunda Siz I bobda o‘rganilgan mavzularning qisqacha xulosalari 
bilan tanishasiz.
Fizik jismlar
Tabiatda uchraydigan turli moddalardan tashkil topgan 
barcha jismlar.
Fizik 
hodisalar
Moddani tashkil etgan zarralari o‘zgarmasdan qoladigan 
holda sodir bo‘ladigan hodisalar.
Fizik kattalik
Jismlar yoki fizik hodisalarning o‘lchash mumkin bo‘lgan 
parametrlari.
Xalqaro birliklar 
sistemasi (XBS)
1960-yilda kiritilgan. Unda asosiy 7 birlik qabul qilingan: 
uzunlik (metr), massa (kilogramm), vaqt (sekund), tok 
kuchi (Amper), temperatura (Kelvin), yorug‘lik kuchi 
(kandela), modda miqdori (mol). Qolgan fizik kattaliklar 
asosiy birliklar yordamida hosil qilinadi. Masalan, 
1 N = 1 kg 1 m/s
2
.
Metr (m)
Uzunlik birligi. XBS asosiy birligi. Qiymat jihatidan 
yorug‘likning vakuumda 1/299792458 sekund davomida 
o‘tadigan yo‘liga teng. Namunasi platina-iridiy qotish-
masidan tayyorlangan bo‘lib, Fransiyada saqlanadi.
Sekund (s)
XBS asosiy birligi. Taxminan o‘rtacha quyosh sutkasining 
1/86400 qismiga teng (1 sutka = 24 soat = 86400 s).

---

42
Atom
Grekcha 
atomos
– bo‘linmas degani. Kimyoviy element 
xossalari saqlanib qola 
digan eng kichik zarra. 2016-yil 
dekabr oyigacha bo‘lgan ma’lumotga ko‘ra tabiiy holda 94 
ta element mavjudligi aniqlangan, 24 tasi laboratoriyalarda 
hosil qilingan.
Molekula
Modda xossasi saqlanib qoladigan eng kichik zarra. 
Molekulalar atomlardan tashkil topadi. Moddalarda 
molekulalar bir xil atomlardan yoki har xil atomlardan 
tashkil topadi. Lotincha 
moles
– massa degani.
Diffuziya
O‘zaro tutashgan bir modda molekulalarining ikkin-
chi moddaga, ikkinchi modda molekula 
larining birin-
chi moddaga o‘zaro o‘tishiga aytiladi. Gazlarda tez, 
suyuqliklarda sekin, qattiq jismlarda juda sekin bora-
di. Temperatura ortishi bilan tezlashadi. Lotincha 
diffuzio
– tarqalish, sochilish degani.
Broun harakati
Suyuqlik yoki gazdagi juda kichik zarralarning to‘xtovsiz 
va tartibsiz ha 
ra kati. Bu harakat temperatura ortishi 
bilan ortadi. Hodisa 1827-yilda ingliz bota 
nigi R. Broun 
tomonidan o‘rganilgan.
Molekulyar 
kuchlar
Molekulalar orasidagi o‘zaro tortishish va itarishish 
kuchlari. Juda qisqa maso fada namoyon bo‘ladi.
Massa
Moddaning inertlik va tortishish xossasini ifodalovchi 
fizik kattalik. Massa tushunchasini birinchi bo‘lib fanga 
I. 
Nyuton (1687) kiritgan. Birligi kilogramm bo‘lib, 
xalqaro birliklar sistemasining (XBS) asosiy birligi. 
Namunasi silindr shaklida bo‘lib, balandligi va diametri 
39 mm ga teng. Platina-iridiy qotishma sidan 1799-yilda 
tayyorlangan.
Zichlik
Jism massasining uning hajmiga nisbati bilan 
o‘lchanadigan fizik kattalik. 
. Zichlik birligi kg/m
3
.

---

43