Kegl cc pechat indd

Amaliy topshiriq
Tog‘orani suvga to‘ldiring. Qo‘lingizda qalamni ushlab uning 
soyasini tog‘ora suvining tubida kuzating. So‘ngra qalamning 
yarmini suvga tiqib, yana soyasini kuzating. Bunda soya ikki qismga 
ajralishiga e’tibor bering. Soyalar orasi ancha katta bo‘lib, yorug‘ 
bo‘ladi. Sababi haqida o‘ylab ko‘ring.
1. 
Nima uchun havo bulut bo‘lganda buyumlarning soyasi hosil 
bo‘lmaydi?
2. Agar devorga biror buyumning soyasi tushirilsa, bu soyaning 
o‘lchami nimaga bog‘liq bo‘ladi?
3. 
Yorug‘likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishini yana qanday 
hodisalar tasdiqlaydi?
49-MAVZU
QUYOSH VA OY TUTILISHI
Tabiatda soya va yarim soya hosil bo‘lishini katta masshtabda 
Quyosh va Oy tutilishida kuzatish mumkin. Ma’lumki, Quyosh 
atrofida boshqa sayyoralar kabi Yer ham o‘zining tabiiy yo‘ldoshi 
Oy bilan birgalikda aylanib turadi. Yer Quyosh atrofida 365, 26 
sutka mobaynida bir marta aylanib chiqadi. Oy esa Yer atrofida 29,5 
sutkada bir marta aylanadi. Ularning harakati davomida qandaydir 
momentda Yer va Quyosh oralig‘iga Oy tushib qolsa, Oy Quyoshdan 
keluvchi nurlarni to‘sib qoladi. Shunda 
Quyosh tutilishi
ro‘y beradi 
(105-rasm).

---

136
A
B
B
105-rasm.
Yerdagi 
A
sohaga tushadigan Quyosh nurlari Oy tomonidan to‘la 
to‘silib qolganligidan, u yerda qorong‘ilik bo‘ladi. Bu joyda Quyoshning 
to‘la tutilishi
kuzatiladi. Yerning 
B
sohasida esa yarim soya bo‘ladi. 
Bu joydagi kuzatuvchi uchun Quyoshning 
qisman tutilishi
ro‘y beradi. 
Yerda Quyoshning to‘la tutilishi kuzatilgan joylarida to‘la qorong‘ilik 
bo‘lganligidan, osmonda yulduzlar chaqnab ko‘rinadi. Yerning bu 
sohasi isitilishdan to‘xtaganligidan shamollar paydo bo‘ladi. Noxush 
vaziyat vujudga kelib, itlar hurgan, hayvonlar ovoz chiqarishgan. Bu 
esa odamlarga ta’sir etib vahimaga tushish gan.
Yer va Oy harakati davrida Oy va Quyosh oralig‘iga Yer tushib 
qolsa, 
Oy tutilishi 
ro‘y beradi (106-rasm). Oy o‘zidan yorug‘lik 
chiqarmaydi. U faqat Quyoshdan tushgan yorug‘likni qaytaradi. Oyga 
tushayotgan Quyosh nurini Yer to‘sib qol 
ganda Yer 
ning soyasi Oyga 
tushadi. Yerning atmosferasi bo‘l 
maganda edi, Oy tutilishi davrida 
u ko‘rin 
may qolar edi. Yer atmo 
sferasi Quyosh nurlarini sochib 
yuborganligi tufayli Oyning tutili 
shi davrida qizg‘ish disk shaklida 
ko‘ramiz.
106-rasm.
Oy tutilishi sababi ma’lum bo‘lmagan davrda, odamlarda qo‘r-
qinch paydo bo‘lgan. Uni tushuntirish uchun turli rivo 
yat va afsonalar 
to‘qishgan. Hozirgi kunda Quyosh va Oy tutilishini qayerda, qachon 
va qanday ko‘rinishda bo‘lishi ancha oldindan aytib beriladi. Shunga 

---

137
ko‘ra olimlar bu hodisani o‘rganish uchun tayyorgarlik ko‘rishadi. 
Quyosh to‘la tutilganda, boshqa vaqtda ko‘rinmaydigan «
Quyosh toji
» ni 
kuzatish mumkin.
Yerning o‘z o‘qi atrofida aylanishi tufayli kun va tun almashinadi. 
Oy ham o‘z o‘qi atrofida aylanadi. Oyning kunduzgi yorug‘ tushib 
turgan qismi bizga ko‘rinib, yorug‘ tushmagan qismi ko‘rinmaydi. Uni 
Oy tutilishi bilan adash tirmaslik kerak.