Кбк: 60. 5(5Ў) 31 Санжар Юлдашев Социологик тадқиқот методологияси [матн] / С. Юлдашев. Т.: Тошкент ислом университети, 2018. 228 б. (575. 1) Кбк: 31

Кластерли саралаш.
 
Ушбу методикага кўра, кичикроқ кузатув 
бирликларидан иборат кластерлар саралаш ҳажмига олинади. 
Бунда даставвал кластерлар сараланиб, кейин ушбу кластерлар 
ичидаги кичик бирликлар танланади. “Кластерлар”
(инглиз тилидан 

---

95
“бир бош”, “бир шингил”) 
бўлиб туманлар, аҳоли пунктлари, уй 
ва хонадонлар, оилалар, ҳарбий қисмлар, корхона, ташкилот ва 
муассасалардан иборат гуруҳлар саналади. Социологик адабиётларда, 
у “уяли саралаш” номи билан ҳам учрайди. 
Кластерли саралаш бир қараганда мураккаб туюлсада, аслида 
у дала тадқиқотларида мураккаб вазиятдан чиқиш ва саралаш 
жараёнини енгиллаштириш мақсадида қўлланилади.
Кластерли саралашнинг услубий аҳамияти қуйидагиларда намоён 
бўлади:
– 
биринчидан,
бу ерда ташкилий жиҳатдан бир қанча юзлик ёки 
минглик кичик бирликларни саралагандан кўра, бир қанча зич ва 
ихчам гуруҳлар (кластерлар)ни саралаш осонроқ кечади;
– 
иккинчидан,
ҳудуд бўйича саралаш жараёни амалга 
оширилаётганда техник жиҳатдан қулайлик яратилади, чунки саралаш 
бирлиги сифатида ҳар бир инсон эмас, балки ҳудудий қисмлар, 
сегментлар (аҳоли пунктлари, туманлар, хонадонлар) “кластерлар” 
сифатида танлаб олинади;
– 
учинчидан,
саралашнинг ушбу турида саралаш жараёни 
енгиллашганлиги сабабли тадқиқотда инсон меҳнати, вақт ва 
молиявий ресурслар билан боғлиқ харажатларни тежашга муваффақ 
бўлинади.
Кластерли саралашни тўғри қўллаш қуйидаги услубий талабларга 
риоя қилиш билан ифодаланади:
ри қўйилиши керак: умумий йиғимнинг ҳар бир аъзоси фақат 
битта кластерга тегишли бўлиши керак;
имнинг ҳар бир кластерга кирувчи аъзоларининг сони аниқ 
бўлиши ёки мақбул аниқлик даражасида баҳолаш сифатига эга 
бўлиши керак;
атдан зич (ихчам) бўлиши керак, акс ҳолда у тежамкорлигини 
йўқотади;
адар саралаш хатоларининг юзага келишини минималлаштириш 
керак (бироқ кластерлаштиришда бундай хатоларни четлаб ўтиш 
жуда мураккаб).
Кластерли саралаш техникаси қуйидаги кетма-кетликда амалга 
оширилади: 
1. Кластерлар рўйхатини тузиш. Масалан: ўқув муассасалари 
рўйхати, туманлар рўйхати, шаҳар ичидаги микрорайонлар рўйхати, 

---

96
хонадонлар рўйхати ва шунга ўхшаш бошқа рўйхатлар саралашни 
лойиҳалаштириш учун асос бўлиб хизмат қилади.
2. Саралашни лойиҳалаштириш. Умумий ва танланган 
йиғимларнинг ҳажмини аниқлаш.
3. Танланган йиғимнинг ўлчамидан келиб чиқиб оддий саралаш 
ёки тизимли саралаш техникаси ёрдамида умумий йиғим ҳажмидан 
кластерларни ажратиб олиш.
4. Сараланган кластерлар таркибидан оддий ёки тизимли саралаш 
техникалари ёрдамида керакли миқдорда кузатув бирликларини 
танлаш ва эмпирик тадқиқот ўтказиш.
Мисол учун: