Кбк: 60. 5(5Ў) 31 Санжар Юлдашев Социологик тадқиқот методологияси [матн] / С. Юлдашев. Т.: Тошкент ислом университети, 2018. 228 б. (575. 1) Кбк: 31

Саралаш паспорти
саралаш лойиҳасининг муҳим элементи 
саналади. Социолог тадқиқот шартларидан ва эмпирик маълумотларни 
талқин қилиш учун керак бўладиган жиҳатлардан келиб чиқиб саралаш 
жараёнини олдиндан паспортлаштиришга ҳаракат қилади. Саралаш 
паспортига респондентларнинг ижтимоий-демографик тавсифини 
очиб берувчи маълумотлар киритилади. Бундай маълумотларга 
уларнинг жинси, ёши, оилавий ҳолати, маълумоти, касби, даромад 
ҳажми, турар жойининг ҳудудий тавсифи (шаҳар, қишлоқ) кабиларни 
киритиш мумкин. 
Саралаш паспорти ҳам тадқиқот репрезентативлиги учун жуда 
муҳим. Чунки инсонларнинг ижтимоий-демографик, касбий, ҳудудий 

---

87
ва ижтимоий-табақавий белгилари ва хусусиятлари, албатта, уларда 
у ёки бу ижтимоий ҳодиса юзасидан фикрларнинг шаклланишида 
таъсир кўрсатади. Масалан, инсоннинг ёши унинг ижтимоий 
тажрибасини кўрсатади ва ўз-ўзидан маълумки, инсон фикрининг 
қамрови, предметлилиги ва мазмуни, албатта, унинг ёш таъсирида 
шаклланади. Агар тадқиқотда умумий, барча аҳолига тегишли бўлган 
муаммо ўрганилаётган бўлса, унда саралашни паспортлаштиришда 
ёш омилини эътиборга олиш муҳим ўрин тутади. Чунки муаммо 
ёшу-қари, барчага тегишли ва шунинг учун барчанинг фикрини 
ўрганиш талаб этилади. Агар ёш омилини эътиборга олмасдан, фақат 
маълум даврдаги ёш вакилларининг фикрини ўрганадиган бўлсак, 
унда тадқиқотнинг якуний натижалари ҳам фақат ана шу ёш даври 
аъзоларига тааллуқли бўлиб қолади. Худди шундай, инсонларнинг 
жинси, маълумоти, касби, ижтимоий-иқтисодий ҳолати каби белгилар 
ҳам умумий паспортлаштириш жараёнида эътиборга олиниши зарур. 
Агар ўрганилаётган муаммо фақат маълум бир ижтимоий гуруҳ 
(масалан, фақат ёшлар ёки кексаларга хос муаммолар)га тегишли 
бўлса, унда, албатта, паспортлаштириш жараёни аниқлашади ва 
енгиллашади. 
Шундай бўлсада, айрим тадқиқотларда саралаш паспортига 
саралаш лойиҳасининг қўшимча элементи тариқасида қаралади. 
Унинг саралаш лойиҳасининг қўшимча элементи деб номланишига 
баъзи сабаблар бор.
Биринчидан,
саралаш паспорти фақат саралаш ҳажмида ахборот 
манбаси сифатида одамлар, яъни респондентлар иштирок этгандагина 
тузилади. Респондент мавжуд бўлмаган тадқиқотларда саралаш 
жараёни паспортлаштирилмайди ва ўз-ўзидан маълумки тадқиқот 
дастурида ҳам кўрсатилмайди.
Иккинчидан, 
саралаш ҳажмида респондентлар иштирок этган 
айрим пайтларда ҳам дастурда саралаш паспорти кўрсатилмайдиган 
ҳолатлар мавжуд. Бундай ҳолатлар саралаш методидан келиб 
чиқади. Айрим нотасодифий саралаш методлари қўлланилаётганда 
респондентларнинг олдидан паспортини тузишнинг имконияти 
мавжуд бўлмайди. Масалан, нотасодифий саралаш тури кирувчи сти-
хияли саралаш методига тўхталадиган бўлсак, стихияли саралашда 
респондентларнинг паспорти тўғрисидаги маълумотларни олдиндан 
билишнинг имконияти бўлмайди ва паспорт сўров ўтказиб бўлингач, 

---

88
сўровда иштирок этган шахслар тўғрисидаги маълумотларга таянган 
ҳолда тузилади.
Умуман олганда, саралаш жараёнини шундай режалаштириш ва 
ташкиллаштириш керакки, тадқиқот якунида олинадиган эмпирик 
ахборотлар репрезентатив бўлиши керак. Бу борада, ушбу жараённи 
илмий жиҳатдан тўғри лойиҳалаштириш тадқиқот натижаларининг 
гарови ҳисобланади.