Kazus Huquqni sharhlash hujjatlari turli yuridik kuchga va amaliy ahamiyatga, ya’ni turli yuridik xususiyatga EGA bo‘lgan huquqiy hujjatlarning murakkab, ko‘p darajali tizimidan iboratdir

---

Kazus 
Huquqni sharhlash hujjatlari turli yuridik kuchga va amaliy ahamiyatga, 
ya’ni turli yuridik xususiyatga ega bo‘lgan huquqiy hujjatlarning murakkab, ko‘p 
darajali tizimidan iboratdir. Huquqni sharhlash hujjati – muayyan huquqiy 
normani qay tarzda tushunish va amaliyotda qo‘llashni tushuntirib beruvchi 
hujjat. Subyektlarga bog‘liq ravishda huquqni sharhlashning ikki turi, ya’ni 
rasmiy sharhlash va norasmiy sharhlashni alohida farqlash qabul qilingan.
 
Rasmiy sharhlash vakolatli huquq subyektlari tomonidan amalga 
oshiriladigan hamda izohlanayotgan norma bilan o‘zaro munosabatlarni tartibga 
solinadigan barcha huquq subyektlari uchun majburiy xususiyatga ega bo‘lgan 
huquq normalarini tushuntirishga qaratilgan faoliyatdir. Rasmiy sharhlashning 
normativ va kazual turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. 
Huquq normalarini rasmiy va norasmiy sharhlashning o‘ziga xos 
xususiyatlarini tahlil qilgan holda huquqni sharhlash hujjatlarini normativ-
huquqiy hujjatlardan farqli jihatlari, shuningdek huquqni qo‘llash jarayonidagi 
o‘rnini tushuntirib o‘ting. 
Javob: 
Ushbu kazusga IRAC uslubidan foydalangan holda javob beramiz. IRAC 
uslubining I yaʼni Issue qismidan foydalangan holda bir nechta tushunchalarni 
ajratib olamiz. 
1)
Huquq normalarini sharhlash tushunchasi. 
2)
Huquq normalarini sharhlash nima uchun kerak? 
3)
Huquq normalarini sharhlashning qanday turlari mavjud? 
4)
Huquqni sharhlash hujjatlarining normativ huquqiy hujjatlardan farqi. 
Endi biz kazusni yechishda IRAC uslubining R (rule) qismidan 
foydalanamiz. Ushbu qismda kazusni yechishda kerakli boʻladigan manbalar 
keltirib oʻtiladi. 

---

1)
X.T.Odilqoriyev “Davlat va huquq nazariyasi” 
2)
Sh.A.Saydullayev “Davlat va huquq nazariyasi” 
3)
Z.M.Islomov “Davlat va huquq nazariyasi” 
Application qismidan foydalanib Issue qismidagi savollarga javob 
beramiz. 
1.Huquqni sharhlash huquqni amalga oshirishda ayniqsa uning bir qismi 
boʻlgan huquqni qoʻllashda alohida oʻringa ega. Amaliyotda huquq 
normalarining toʻgʻri qoʻllanilishi uchun ularni sharhlash talab etiladi. Huquq 
normalarini sharhlash – huquq normalarining maqsadi mazmun va mohiyatini 
aniqlash hamda tushuntirishga yoʻnaltirilgan faoliyatdir. Huquqshunos olimlar 
tomonidan huquqni sharhlashning ikki jihati koʻrsatib oʻtiladi. Bular huquq 
normasini anglash va huquq normasini tushuntirib berish. Huquqni anglab 
olgandan soʻnggina uni tushuntirib berish mumkin. Yaqin oʻtmishda faqat 
mazmuni mavhum va munozarali boʻlgan huquq normalari sharhlanishi kerak 
deb hisoblangan. Yangi normalarni sharhlash esa taqiqlab qoʻyilgan. Akademik 
V.S.Nersesyansning fikricha, agar sharhlovchi subʼekt tomonidan sharhlash 
davomida huquq normasi oʻzgartirilmasa yoki bekor qilinmasa uni cheklash 
kerak emas. Huquqning mazmuni qonun sifatida rasmiylashtirishdan oldin 
tushunib olinishi, xuddi shuningdek alohida huquq normasining mazmuni, u 
tatbiq etilishidan oldin aniqlanishi shart.
1
2. Huquq normalarini sharhlash vakolatli davlat organlari va mansabdor 
shaxslar tomonidan ishlab chiqilgan huquq normalarini tushunishga va uni toʻgʻri 
tatbiq etish uchun kerak. Huquq normalarini sharhlashning asosiy maqsadi qonun 
chiqaruvchi organning ushbu normadan koʻzlagan maqsadini aniqlashdan iborat. 
Shu oʻrinda Oʻzbekiston Respublikasi konstitutsiyasining 6-moddasini 
sharhlasak. Ushbu moddada Oʻzbekiston Respublikasi poytaxti Toshkent shahri 
1
X.T.Odilqoriyev.Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. 
–
Тoshkent. «Adolat», 2018. –
383b. 

---

ekanligi taʼkidlangan. Yaʼni Oʻzbekiston Respublikasi poytaxti Toshkent shahri 
undan boshqasi emas. Poytaxt sifatida Toshkent shahrining tanlanishiga sabab 
SSSR davrida barcha boshqaruv organlari shu shaharga joylashtirilgan. 
Mustaqillikka erishganimizdan soʻng ham uning maqomi oʻzgarmadi.
Huquqshunos olimlar tomonidan huquq normalarini sharhlashning bir 
nechta xususiyatlari keltirib oʻtiladi. Bular: 
a)huquq normalarini sharhlash orqali huquq normalarining mazmun 
mohiyati ochib beriladi; 
b) huquqiy tartibga solishning zaruriy sharti sifatida maydonga chiqadi; 
d)qonunda belgilangan hollarda vakolatli davlat organlari tomonidan 
amalga oshiriladi; 
e)majburiylik tusi berilganda, maxsus huquqiy hujjatlar bilan 
mustahkamlab qoʻyiladi. 
3. Oʻzbekiston Respublikasida davlat hokimiyati organlari, davlat 
boshqaruv organlari, sud, prokuratura, jamoat birlashmalari huquqni sharhlash 
bilan shugʻullanadilar. Shuning uchun ham huquqni sharhlash hujjatlari turli 
yuridik kuchga ega. Huquqni sharxlash hujjati maʼlum bir huquq normasini 
tushuntiruvchi va amaliyotda qoʻllashga koʻmaklashuvchi hujjat hisoblanadi. 
Huquqni sharhlash hujjati subʼektlariga koʻra rasmiy va norasmiy sharxlash 
turlariga boʻlinadi. 
Rasmiy sharxlash – bu vakolatli davlat organlari tomonidan amalga 
oshiriladigan 
sharhlashdir. 
Rasmiy 
sharhlash 
hujjati 
barcha 
uchun 
umummajburiy ahamiyat kasb etadi.
Rasmiy sharhlash oʻz navbatida ikki turga boʻlinadi. Bular normativ va 
kazual sharhlash. Normativ sharhlash huquqni qoʻllashda majburiy ahamiyatga 

---

ega boʻladi. Normativ sharhlash ham ikki qismdan iborat boʻlib, autentik va legal 
sharhlash kabi turlarga farqlanadi. 
Autentik sharhlashda huquq normasini ishlab chiqqan organ tomonidan 
sharh beriladi. Oʻzbekiston Respublikasi “ Normativ-huquqiy hujjatlar 
toʻgʻrisidagi” qonunning 4-moddasida huquq normasi ishlab chiqish vakolatiga 
Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari, Oʻzbekiston Respublikasi 
Prezidenti, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, vazirliklar, davlat 
qoʻmitalari va idoralar, mahalliy davlat hokimiyati organlari ega ekanligi 
koʻrsatilgan. Autentik sharhlash ushbu vakolatli davlat organlari tomonidan 
amalga oshiriladi. G.F. Shershenevichning fikriga koʻra autentik sharhlashning 
kuchi uning ishonarligida emas balki uning majburiyligidadir. Autentik sharhlash 
qonunni sharhlash emas, qonuning oʻzidir.
2
Legal sharhlash vakolat berilgan davlat organi tomonidan amalga 
oshiriladi. Legal sharhlashni faqat Konstitutsiyaviy sud amalga oshiradi 
Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 109 – moddasida Konstitutsiyaviy 
sud vakolatlari belgilangan boʻlib, Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va 
qonunlari normalariga sharh berishi ham vakolati ekanligi taʼkidlangan. 
Rasmiy sharhlashning yana bir turi – kazual sharhlash hujjati 
umummajburiy ahamiyatga ega boʻlmaydi. Kazual sharhlash sud va boshqa 
vakolatli organlar tomonidan koʻrilayotgan va hal qilinayotgan aniq ishlar 
boʻyicha tanlab olingan kerakli huquq normasiga beriladi. Kazual Sharhlash 
ushbu koʻrilayotgan ish uchun majburiy tusga ega boʻladi. Kazual sharhlash 
hujjatlariga fuqarolik va jinoiy ishlar boʻyicha sud tomonidan chiqarilgan 
qarorlarni misol qilib olishimiz mumkin. Kazual sharhlashning yana bir oʻziga 
xos jihati bir martalik xarakterga egaligidadir. 
2
Z.M.Islomov. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. T 
–
.: Adolat, 2007.
–
789b 

---

Huquq normalarini sharhlashning navbatdagi turi norasmiy sharhlashdir. 
Norasmiy sharhlashni maxsus vakolatga ega boʻlmagan organlar yoki shaxslar 
amalga oshiradilar. Ushbu sharhlash turi ham majburiy ahamiyat kasb etmaydi. 
Norasmiy sharhlashning uch turi mavjud. Bular ilmiy(doktrinal), kasbiy( 
professional) va oddiy sharhlashdir. Ilmiy sharhlash olimlar, ilmiy xodimlar va 
mutaxassislar tomonidan darsliklar, maʼruzalar va ilmiy maqolalarda amalga 
oshirilishi mumkin. 
Professional sharhlash huquqni muhofaza qiluvchi organlar tomonidan
kasbiy faoliyati davomida amalga oshiriladi. Professional sharhlash sudya, 
prokuror, tergovchi, advokat, notarius va boshqa yuridik soha bilan 
shugʻullanuvchi shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu sharhlash turiga 
O.T. Xusanov va A.A. Abbosovichning Konstitutsiyaga sharh berilgan 
kitoblarini keltirib oʻtishimiz mumkin. 
Oddiy sharxlash yuridik soha bilan shugʻullanmaydigan fuqarolar 
tomonidan kundalik duch kelinadigan huquqiy hodisalar va harakatlarga nisbatan 
amalga oshiriladi. 
Rasmiy sharhlashning oʻziga xos xususiyatlari vakolatli davlat organi 
tomonidan amalga oshirilishi va majburiy ahamiyat kasb etishidir. Norasmiy 
sharhlashning oʻziga xos xususiyati maxsus vakolatga ega boʻlmagan tashkilotlar 
va shaxslar tomonidan amalga oshiriladi va majburiy ahamiyat kasb etmaydi. 
Huquqni sharhlash hujjatlarining huquqni qoʻllashdagi oʻrni normativ 
huquqiy hujjatlardagi huquq normalarining mazmun mohiyatini aniqlash va 
ularni toʻgʻri qoʻllashdir. Huquq normasini hayotga tadbiq etishda va tribunal 
talqin etishda huquq normalarini sharhlashning oʻrni kattadir. A.M. Gulaevni 
fikricha huquqni sharhlash faqatgina huquq normalari noaniq boʻlganda emas, 
balki har qanday qonun sharhlanishi kerakdir. Huquq normalarini sharhlash 
orqali huquq normalaridagi kamchilik va boʻshliqlar aniqlanib, toʻgʻirlanadi. 

---

Xulosa qilib aytadigan boʻlsak huquqni sharhlash hujjatlarining normativ 
huquqiy hujjatlardan farqi ular yangi huquq normasi yaratmaydi, oʻzgartirmaydi 
va ularni bekor qilmaydi. Ular mustaqil ahamiyatga ega boʻlmaydi, yaʼni huquq 
normalari bilan birgalikda amalda boʻladi. Huquqni sharhlash hujjatlari koʻp 
martalik va bir martalik boʻladi.
Foydalanilgan adabiyotlar roʻyxati: 
1.X.T. Odilqoriyev. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – T.: 
«Adolat»,2018. –528b. 
2.Sh.A.Saydullayev. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – T.: TDYU, 
2018. – 220b. 
3.Z.M.Islomov. Davlat va huquq nazariyasi. Darslik. – T.: «Adolat», – 
919b. 
4. Oʻzbekiston Respublikasi “ Normativ huquqiy hujjatlar toʻgʻrisida”gi 
qonun.
5. uz.m.wikipedia.org